Πρέπει να μπει ο όρος «γυναικοκτονία» στον ποινικό κώδικα;

Η συζήτηση για τη νομοθετική κατοχύρωση του όρου «γυναικοκτονία» αναζωπυρώνεται κατά καιρούς, με αφορμή τα αυξημένα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας και γυναικοκτονιών στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Δύο πρόσφατα περιστατικά, που έλαβαν χώρα τον Ιανουάριο του 2024, την έφεραν ξανά στο προσκήνιο: αυτό της 41χρονης εγκύου από τη Θεσσαλονίκη που δολοφονήθηκε από τον σύζυγό της, καθώς και της 45χρονης από το Ζεφύρι που κατέληξε από τα τραύματά της, αφού ο άντρας της της επιτέθηκε με εύφλεκτο υγρό.

Ποια είναι όμως η νομική βάση του αιτήματος για ένταξη του όρου στον ποινικό κώδικα; Μιλήσαμε με ειδικούς, προσπαθώντας να καταλάβουμε αν έχει σημασία να γίνεται αυτή η συζήτηση.

Τι είναι η γυναικοκτονία και πού έχει κατοχυρωθεί νομικά;

Ο όρος «γυναικοκτονία» είναι μετάφραση του αγγλικού «femicide» ή «feminicide», τον οποίον εισηγήθηκε η φεμινίστρια πανεπιστημιακός Νταϊάνα Ράσελ. Έχει καθιερωθεί όχι μόνο στη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και σε σημαντικά κείμενα του ΟΗΕ και άλλων διεθνών οργανισμών. Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Βιέννης του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου του ΟΗΕ, «γυναικοκτονία είναι η θανάτωση γυναικών ή κοριτσιών εξαιτίας του φύλου τους (gender)», ορισμός τον οποίον υιοθετεί και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων. Συμπεριλαμβάνει μια σειρά περιπτώσεων, όπως είναι η δολοφονία γυναίκας από τον σύζυγο ή τον σύντροφό της, ο μισογυνικός βασανισμός που καταλήγει σε θάνατο, οι φόνοι «τιμής» και η θανάτωση θηλυκών βρεφών με βάση το φύλο κ.ά. Ο όρος έχει κατοχυρωθεί νομικά σε χώρες της Λατινικής Αμερικής που αντιμετωπίζουν τεράστια ποσοστά γυναικοκτονιών, όπου τα κράτη ουσιαστικά κατηγορήθηκαν πως αμελούσαν να προστατεύσουν αυτές τις γυναίκες. Στην Ευρώπη η γυναικοκτονία έχει κατοχυρωθεί νομικά με κάποια μορφή στη Μάλτα, την Κύπρο και το Βέλγιο, ενώ μεγάλη συζήτηση επί του θέματος έχει γίνει και στη Γαλλία, λόγω των υψηλών ποσοστών γυναικοκτονιών εκεί.

Το 2022 ο ΟΗΕ υιοθέτησε ένα καινούριο πλαίσιο για την καλύτερη στατιστική καταγραφή και τον χαρακτηρισμό των γυναικοκτονιών παγκοσμίως, με σκοπό την πρόληψή τους. Το πιο σημαντικό νομικό κείμενο για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών είναι πάντως η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, την οποίαν η Ελλάδα κύρωσε με τον νόμο 4531/2018, και με αφορμή την οποίαν άρχισε η πιο συστηματική καταγραφή περιστατικών έμφυλης βίας από τις αρμόδιες αρχές στην Ελλάδα.

Τι λένε τα στοιχεία για την Ελλάδα;

Η 4η Ετήσια Έκθεση για τη Βία κατά των Γυναικών της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΓΓΙΑΔ) μας παρέχει στοιχεία μέχρι και το 2022.

Image

Την περίοδο της καραντίνας (2020-2021) παρατηρήθηκε μεγάλη έξαρση της ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών. Η χειρότερη χρονιά πάντως ήταν το 2022, όταν σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας, τα οποία διασταυρώσαμε με τα στοιχεία της 4ης Έκθεσης, οι γυναικοκτονίες αποτέλεσαν σχεδόν το 1/3 των συνολικών ανθρωποκτονιών, καθώς και το 53,3% των ανθρωποκτονιών με θύμα γυναίκα. 

Image

Το 2023 σημειώθηκαν έξι γυναικοκτονίες, ενώ μέσα στον Ιανουάριο του 2024 έχουν ήδη σημειωθεί δύο.

Αν ο όρος είναι κοινωνιολογικός και εγκληματολογικός αλλά όχι νομικός, με βάση ποιον ορισμό προκύπτουν τα στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας σχετικά με τις «γυναικοκτονίες στα πλαίσια της ενδοοικογενειακής βίας», όπως τις χαρακτηρίζει η Έκθεση της ΓΓΙΑΔ; Σύμφωνα με την ίδια την έκθεση, «καθώς στην Ελλάδα δεν υφίσταται ξεχωριστή διάταξη νόμου για την ποινική δίωξη του εγκλήματος της γυναικοκτονίας, η αποτύπωση της διάστασης του φαινομένου στη χώρα γίνεται μέσω της συγκέντρωσης του συνολικού αριθμού των γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονίας με πρόθεση (άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα), ενώ η σχέση τους με τον δράστη προκύπτει σε συνδυασμό με τον νόμο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (Ν. 3500/2006)».

Image

Αυτό σημαίνει πως η ανθρωποκτονία τελείται από νυν ή πρώην σύντροφο ή σύζυγο, ή άλλο αρσενικό μέλος της οικογένειας. Το 2022 λοιπόν 54,2% των γυναικών-θυμάτων δολοφονήθηκαν από νυν ή πρώην σύντροφο ή σύζυγο, 33,3% από τον γιό τους, 8,3% από τον πατέρα τους και 4,2% από τον εγγονό τους.

Τα επιχειρήματα νομικών και πολιτικής

Εφόσον ο όρος γνωρίζει ευρεία αποδοχή και χρησιμοποιείται ήδη στις επίσημες μετρήσεις, τι ακριβώς συζητάμε όταν μιλάμε για την ποινικοποίηση της γυναικοκτονίας, ή πιο γενικά τη νομική κατοχύρωση του όρου; «Αυτό που δεν υπάρχει πουθενά στον ποινικό μας κώδικα είναι η έμφυλη διάσταση της ανθρωποκτονίας όταν αυτή τελείται σε βάρος γυναίκας για λόγους που σχετίζονται με το φύλο της», μας λέει η Δήμητρα Λάτσιου, δικηγόρος του Κέντρου Διοτίμα, που προσφέρει νομική βοήθεια, δικαστική εκπροσώπηση και στήριξη σε γυναίκες για να ξεφύγουν από την έμφυλη βία. Αυτό σημαίνει πως «ο δράστης της γυναικοκτονίας δεν σκοτώνει μια γυναίκα simpliciter, δηλαδή ένα πρόσωπο που τυχαίνει να είναι γυναίκα· σκοτώνει μια γυναίκα με αυτήν ακριβώς την ιδιότητά της», σύμφωνα με τον Δρ. Φιλοσοφίας Δικαίου Μανώλη Μελισσάρη.

Υπάρχουν φυσικά και περιπτώσεις όπου μια γυναίκα δολοφονείται για λόγους άσχετους με το φύλο της, ή «περιπτώσεις στις οποίες το φύλο είναι κομβική προϋπόθεση του αδικήματος, αλλά όχι και ο λόγος για τον οποίο διαπράττεται»: χαρακτηριστικά είναι κάποια ενδοοικογενειακά εγκλήματα, όπου «το θύμα βρίσκεται σε συγκείμενο στο οποίο κατεξοχήν εκδηλώνεται η κυριαρχία επί των γυναικών» (δηλαδή το οικογενειακό περιβάλλον) αλλά ταυτόχρονα «αυτό δεν σημαίνει πως το φύλο του θύματος αποτελεί απαραίτητα μέρος της ψυχολογικής προδιάθεσης του δράστη», σύμφωνα με τον Μελισσάρη.

«Οι κώδικές μας πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο αφαιρετικοί, να καλύπτουν όσο γίνεται περισσότερες περιπτώσεις με λίγες λέξεις και γενικές κατηγορίες. Η γενικότερη κατηγορία είναι ο άνθρωπος, επομένως η ανθρωποκτονία συμπεριλαμβάνει και τη γυναίκα. Όμως, το επιχείρημα υπέρ του να εισαχθεί ο όρος γυναικοκτονία είναι ότι ο κώδικας δεν θα πρέπει μόνο να τιμωρεί αλλά και να κατονομάζει, να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Είναι αυτό που λέμε “δίκαιος χαρακτηρισμός”», μας λέει ο Κωνσταντίνος Τσίνας, Λέκτορας του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, που έχει συμβάλει με άρθρο του στον συλλογικό τόμο «Γυναικοκτονία και Ποινικό Δίκαιο» (επιμ. Χάρης Παπαχαραλάμπους).

Ο Πρωθυπουργός πάντως δήλωσε το 2022 πως ο όρος «δεν πρέπει να αποκτήσει ιδιαίτερη νομική κατοχύρωση. Έχουμε ένα ιδιαίτερα αυστηρό νομικό πλαίσιο για τις ανθρωποκτονίες. Δεν μπορώ να δεχτώ πως μια γυναικοκτονία είναι πιο απεχθής από μια δολοφονία παιδιού ή τη δολοφονία ενός ηλικιωμένου». 

Αντίστοιχα, ο υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης ανέφερε τον Δεκέμβριο του 2023 πως: «Το υπουργείο Δικαιοσύνης και η κυβέρνηση αντιμετωπίζουν με την απαιτούμενη σοβαρότητα και την απαραίτητη ευαισθησία, χωρίς οποιουδήποτε είδους εξαίρεση ή διαχωρισμό (φύλου, φυλής, θρησκεύματος, σεξουαλικού προσανατολισμού κ.λπ.), τα διαφορετικού επιπέδου και έντασης φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας, είτε αυτά δημοσιοποιούνται είτε όχι».

Η Βάγια Πολυζωΐδου, επίκουρη καθηγήτρια Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Λευκωσίας που είχε αρθρογραφήσει για το θέμα, μας εξηγεί: «Δεν μπορούμε να έχουμε ξεχωριστή τυποποίηση εγκλήματος εάν δεν προκύπτει από κάπου ένα επιπλέον άδικο ή μία επιπλέον ενοχή. Με άλλα λόγια δεν μπορώ να δημιουργώ διατάξεις μόνο και μόνο γιατί θέλω να επιβάλω ένα νόμο που εγώ έφτιαξα, ούτε φυσικά για συμβολικούς λόγους. Αν ήταν έτσι, θα μπορούσαμε να κάνουμε όλες τις διοικητικές παραβάσεις ποινικά αδικήματα, ή να οριστεί σαν ποινικό αδίκημα κάτι το οποίο κάποια ομάδα θεωρεί ότι παραβιάζει κάποιους κανόνες ή κάποιες αρχές, όπως τις ορίζει αυτή κατά βούληση. Όμως, ποινικό αδίκημα είναι πρώτα απ’ όλα η προσβολή έννομων αγαθών, δηλαδή εμπειρική προσβολή, κάτι το οποίο αντικειμενικά μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι έχει θιγεί».

Τι γίνεται, επίσης, στις περιπτώσεις που μέρος του κινήτρου του δράστη είναι το γυναικείο φύλο του θύματος, αλλά ο δράστης είναι γυναίκα; Έχουμε πρόσφατο παράδειγμα από την κινηματογραφική απόδοση της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη. «Το καθοριστικό δεν είναι ποιος είναι ο δράστης, αλλά ποιο είναι το θύμα. Αν λοιπόν το θύμα χάνει τη ζωή του επειδή είναι γυναίκα, τότε μιλάμε για ρατσισμό. Μιλάμε για μια έμφυλη διάκριση και για ένα έγκλημα το οποίο προσιδιάζει στο έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά» λέει η Πολυζωίδου.

Μπορούμε, συνεπώς, να ανατρέξουμε στο έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά –το οποίο, σύμφωνα με την Πολυζωΐδου στην πραγματικότητα δεν αποτελεί ξεχωριστό έγκλημα, αφού «δεν στοιχειοθετείται καινούργιο έγκλημα, αλλά επιβαρύνεται ένα έγκλημα λόγω των ρατσιστικών χαρακτηριστικών του»– αποτυπώνοντας το «επιπλέον» άδικο με μια επιβάρυνση της ποινής.

Το σίγουρο είναι πως, όπως μας λέει ο Κωνσταντίνος Τσίνας, δεν υπάρχουν απλές απαντήσεις: «Δεν υπάρχουν ακλόνητα νομικά επιχειρήματα υπέρ της μίας ή της άλλης κατεύθυνσης. Ούτε υπέρ του ότι δεν χρειάζεται η νομική κατοχύρωση της γυναικοκτονίας, ούτε υπέρ του ότι χρειάζεται. Αυτό είναι μια νομική στάθμιση που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, τις δυνατότητες απόδειξης στο δικαστήριο, από το πώς φτιάχνουμε έναν κώδικα, από το πόσο αφαιρετικές ή πόσο συγκεκριμένες θέλουμε να είναι οι διατάξεις μας, από το τι περιθώρια διακριτικής ευχέρειας θέλουμε να έχει ο δικαστής που τις εφαρμόζει για να τις ερμηνεύσει».

Τι γίνεται στην έφεση;

Είναι δύσκολο στο πλαίσιο δημοσιογραφικής έρευνας να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα σχετικά με το αν οι γυναικοκτόνοι τιμωρούνται επαρκώς, σε συμβολικό και πραγματικό επίπεδο, και άρα αν είναι απαραίτητη κάποια νομοθετική παρέμβαση. Όπως εξηγεί και η Πολυζωΐδου, «το να καταλήγουμε σε κανόνες δικαίου θα έπρεπε να γίνεται μετά από μελέτες και στατιστικές αναλύσεις. Το ότι καθένας μας βγαίνει και λέει δυο-τρία πράγματα δεν έχει σημασία αν δεν μιλήσει η στατιστική επιστήμη και δεν υπάρξουν έρευνες ποιοτικές και ποσοτικές».

Για παράδειγμα, θα είχε ενδιαφέρον να εξετάσουμε τι γίνεται με τις δίκες δευτέρου βαθμού (διαδικασία έφεσης) των γυναικοκτόνων, που συνήθως τιμωρούνται με ισόβια κάθειρξη για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως. Στόχος στις δίκες δευτέρου βαθμού είναι να «σπάσουν τα ισόβια», με τη βοήθεια των ελαφρυντικών περιστάσεων που προβλέπει το άρθρο 84 του Ποινικού Κώδικα. Εδώ έχει ενδιαφέρον να κοιτάξουμε τα δεδομένα της 4ης Έκθεσης όσον αφορά τις καταδίκες για ενδοοικογενειακή βία:

Image

Σύμφωνα με την έκθεση, «Παρότι το διάστημα 2020-2022 παρατηρείται μια αύξηση τόσο των εφέσεων στις πρωτόδικες αποφάσεις όσο και των καταδικών σε δεύτερο βαθμό, αυτή η αύξηση δεν είναι αντίστοιχη η μια της άλλης. Το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στις εφέσεις και στις καταδίκες β’ βαθμού μας οδηγεί στην υπόθεση ότι αυξάνονται και οι αθωωτικές αποφάσεις β’ βαθμού. Γεγονός που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, καθώς γεννάται το ερώτημα του κατά πόσο το ισχύον –αυστηρό– νομοθετικό πλαίσιο εφαρμόζεται κατά το επιεικέστερο».

Θα είχε ενδιαφέρον να διερευνήσουμε αν υπάρχει αντίστοιχη απόκλιση ανάμεσα στις εφέσεις και τις καταδίκες δευτέρου βαθμού στις περιπτώσεις γυναικοκτόνων που έχουν καταδικαστεί σε ισόβια, αλλά αυτό θα απαιτούσε ενδεχομένως ξεχωριστή στατιστική έρευνα και αξιολόγηση της νομολογίας. Ήδη το γεγονός ότι έρχονται στο φως τέτοια στοιχεία είναι πρωτοφανές για την Ελλάδα, αφού η υπηρεσία JustStat του υπουργείου Δικαιοσύνης, αρμόδια για τη συλλογή στατιστικών στοιχείων από τη Δικαιοσύνη, που παρείχε τα στοιχεία για το παραπάνω γράφημα, υπάρχει μόλις από τον Νοέμβριο του 2022.

«Το ζήτημα είναι τι κάνουμε πριν φτάσουμε στη γυναικοκτονία»

Πάντως, όλες οι συνομιλήτριες και οι συνομιλητές μας τονίζουν πως οι γυναικοκτονίες δεν συμβαίνουν σε κενό αέρος, αλλά αποτελούν συνήθως την κορύφωση της έμφυλης βίας που υφίσταται ήδη μια γυναίκα. Αυτό προκύπτει και από τα στοιχεία για τους δράστες από το στενό νυν ή πρώην οικογενειακό ή συντροφικό περιβάλλον και, όπως διευκρινίζει η Δήμητρα Λάτσιου από τη Διοτίμα, πρόκειται συνήθως για την κατάληξη βίαιων και ελεγκτικών σχέσεων που υπήρχαν ήδη πολλά χρόνια.

Όπως μας εξηγεί η Πολυζωΐδου, αυτές οι βίαιες και ελεγκτικές συμπεριφορές μπορεί να αποτελούν ήδη ποινικά κολάσιμες πράξεις, όχι μόνο με βάση τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, αλλά και με βάση τον νόμο 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία, το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα για τη σωματική βλάβη αδύναμων ατόμων ή και άλλα άρθρα του Ποινικού Κώδικα. Αυτές οι ποινικά κολάσιμες πράξεις, π.χ. η στέρηση της ελευθερίας μιας γυναίκας ή η άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας, συχνά δεν διώκονται ποινικά ή οι δράστες στο τέλος δεν τιμωρούνται. Συνεπώς, αν γίνει μια συνολική ποινική δίωξη για τις πράξεις αυτές, θα δημιουργήσουν ενδεχομένως σωρευτικά «ένα πλαίσιο ποινής τέτοιο που θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη ποινή από την ισόβια, όσο κι αν είναι αυτό, ακόμα κι αν είναι συν 2 χρόνια, συν 3, συν 5. Αυτό είναι επίσης συμβολικό δίκαιο», μας λέει η Πολυζωΐδου.

Η Λάτσιου εκφράζει αντίστοιχη γνώμη: «Η νομική κατοχύρωση του όρου δεν έχει να κάνει με το να ζητάμε τα ισόβια να είναι ισόβια, ή το να εφαρμόζεται πράγματι η ισόβια κάθειρξη. Πρώτον, ο εγκλεισμός σε κάποιο σωφρονιστικό κατάστημα από μόνος του είναι αποδεδειγμένο ότι δεν έχει το σωφρονιστικό χαρακτήρα που θα έπρεπε να έχει. Και δεύτερον, αυτή είναι η εύκολη λύση. Δηλαδή, είναι ο λαϊκισμός της πολιτείας του κράτους που απαντάει με αύξηση των ποινών κάθε φορά που βγαίνει στη δημοσιότητα ένα τέτοιο θέμα, χωρίς να λαμβάνει άλλα μέτρα που είναι πολύ πιο σημαντικά. Το ζήτημα είναι τι κάνουμε πριν φτάσουμε στη γυναικοκτονία, το πώς θα σωθούν οι επιζώσες της έμφυλης βίας χωρίς να χρειαστεί να μιλήσουμε για το πώς θα τιμωρήσουμε αυστηρότερα τους δράστες». Στα πλαίσια αυτά η Διοτίμα ζητά, από κοινού με άλλες οργανώσεις και φορείς, εκτός από τη νομική αναγνώριση της γυναικοκτονίας, την ενίσχυση του δικτύου δομών και υπηρεσιών για την υποστήριξη των επιζωσών έμφυλης βίας και την αύξηση των συμβουλευτικών κέντρων και των ξενώνων προκειμένου να υπάρχουν σε κάθε Δήμο, ώστε μια γυναίκα να ξέρει ότι στον τόπο κατοικίας της θα υπάρχει άμεσα ένα συμβουλευτικό κέντρο και δεν χρειάζεται να πάει σε κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι η έλλειψη καταφυγίων άμεσης βραχείας φιλοξενίας, όπου θα μπορεί να μπει μια γυναίκα με τα παιδιά της μέχρι να εισαχθεί σε έναν ξενώνα του δικτύου. Σύμφωνα με τη Λάτσιου, μπορεί να μεσολαβήσει μεγάλο χρονικό διάστημα από τη στιγμή που μια γυναίκα θα παραπεμφθεί σε κέντρο φιλοξενίας μέχρι τη στιγμή που θα μπει στον ξενώνα, αφού πρέπει να βρεθεί διαθέσιμη κλίνη και η γυναίκα να κάνει όλες τις απαραίτητες ιατρικές εξετάσεις και να λάβει ψυχιατρική γνωμάτευση. Όταν μια γυναίκα προσπαθεί να φύγει από ένα κακοποιητικό περιβάλλον, από το οποίο είναι ενδεχομένως και οικονομικά εξαρτημένη, αυτό το διάστημα είναι κρίσιμο και μπορεί να οδηγήσει σε κορύφωση της βίας.

Τα αιτήματα του Διοτίμα δεν εκπλήσσουν, καθώς σε αντίστοιχες συστάσεις έχει προβεί και η GREVIO, η Ομάδα Ανεξάρτητων Εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης η οποία παρακολουθεί και αξιολογεί την εφαρμογή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης στην Ελλάδα. Η πρώτη αναφορά αξιολόγησης για την Ελλάδα, που δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2023, εκφράζει έντονη ανησυχία για το γεγονός πως υπάρχουν μόνο 20 ξενώνες φιλοξενίας για κακοποιημένες γυναίκες με συνολικά 450 κλίνες. Σύμφωνα με τον στόχο που έχει θέσει η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, πρέπει να υπάρχει μία οικογενειακή θέση ανά 10.000 άτομα· η Επιτροπή σημειώνει, συνεπώς, πως ο αριθμός των διαθέσιμων θέσεων πρέπει να αυξηθεί σημαντικά. Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός πως η Επιτροπή εντοπίζει υψηλά ποσοστά κωλυμάτων στις νομικές διαδικασίες όσον αφορά την βία κατά των γυναικών και χαμηλά ποσοστά καταδίκης, ειδικά όσον αφορά περιπτώσεις βιασμού.