«Όποιος μεγαλώνει στη Ρωσία εξοικειώνεται με τη βία και την υποταγή»

Όσα συνέβησαν τον Μάρτιο του 2022 στην Μπούτσα της Ουκρανίας έχουν καταγραφεί στην ιστορία της Ευρώπης ως μία από τις αγριότερες σφαγές που έχει γνωρίσει η ήπειρός μας. Οι φωτογραφίες και τα βίντεο που ήρθαν στο φως την 1η Απριλίου, μετά την αποχώρηση των ρωσικών δυνάμεων από την πόλη, προκάλεσαν ισχυρό σοκ στην παγκόσμια κοινότητα: Δρόμοι σπαρμένοι με πτώματα δολοφονημένων αμάχων, πρόχειρα φτιαγμένοι μαζικοί τάφοι, σπίτια όπου κείτονταν άψυχα κορμιά άγρια βασανισμένα, νεκροί με τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη τους, παιδιά, έφηβες και ηλικιωμένες γυναίκες που είχαν πέσει θύματα βιασμού.

Οι εκατοντάδες αυτοί άνθρωποι δεν είχαν πέσει νεκροί από διασταυρούμενα πυρά. Άλλοι εκτελέστηκαν εν ψυχρώ την ώρα που πήγαιναν να αγοράσουν τρόφιμα, άλλοι πέρασαν μαρτυρικές ώρες μέσα σε δωμάτια που οι Ρώσοι στρατιώτες είχαν μετατρέψει σε θαλάμους βασανιστηρίων. Πολύ συχνά, τα μέλη της οικογενείας κρατούνταν σε διπλανό δωμάτιο, ώστε να ακούνε τις κραυγές των αγαπημένων τους.

Image

Η αντίδραση της ρωσικής κυβέρνησης στον διεθνή αποτροπιασμό ήταν αυτή που έχουμε πλέον συνηθίσει: είναι όλα ψέματα, κατασκευές. Στα σόσιαλ μίντια δεν ήταν λίγοι εκείνοι που εμμέσως υιοθέτησαν τους ρωσικούς ισχυρισμούς, αμφισβητώντας τα τεκμήρια. Πολλοί περισσότεροι, παντού στον δυτικό κόσμο, δυσκολεύονταν να πιστέψουν αυτό που έβλεπαν. Αλλά σε αυτόν τον πόλεμο το είδαμε όλοι, ξανά και ξανά: στη Χερσώνα, στη Ζαπορίζια, στην Μαριούπολη – παντού στα κατεχόμενα από τη Ρωσία ουκρανικά εδάφη.

Μπορεί κανείς να ισχυριστεί –και πολλοί το έκαναν– ότι σε κάθε πόλεμο διαπράττονται από τους στρατιώτες αγριότητες κατά αμάχων. Όμως η κλίμακα διαφέρει. Και εκείνο που έχει κάνει σε τόσους πολέμους τη διαφορά είναι οι αντιδράσεις της κοινωνίας, στις χώρες των οποίων οι στρατιώτες έχουν διαπράξει αυτά τα εγκλήματα κατά αμάχων. Η απόλυτη ρωσική σιωπή έχει κάτι το μοναδικό· ενώ είναι εύγλωττη η βράβευση από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν της ταξιαρχίας που έφερε σε πέρας τη σφαγή στην Μπούτσα.

«Στη Ρωσία, μόνο ένα πράγμα μετράει πραγματικά: η βία»

Όσοι θυμούνται καλά τους πολέμους στην Τσετσενία, δεν βρέθηκαν αυτή τη φορά μπροστά σε έκπληξη. Αλλά ακόμη και για αυτούς, η βία των Ρώσων στρατιωτών παραμένει ένα αίνιγμα. Τι είναι αυτό που κάνει τόσους νέους άντρες να διαπράττουν τέτοιες αγριότητες με τη θέλησή τους και συχνά με ευχαρίστηση, όπως μαρτυρούν δεκάδες υποκλαπείσες τηλεφωνικές συνομιλίες και συνθήματα που οι ίδιοι άφησαν σαν ίχνη στους τόπους των βασανιστηρίων; Τι πήγε τόσο στραβά με αυτούς τους νέους, που μεγάλωσαν μέσα σε αυτό που έχουμε μάθει να αποκαλούμε τον «μεγάλο ρωσικό πολιτισμό»; Πού βρίσκονται οι ρίζες αυτής της βαναυσότητας;

«Στη Ρωσία, μόνο ένα πράγμα μετράει πραγματικά: η βία. Ο Πούτιν την καταλαβαίνει και τη μιλάει άπταιστα, επειδή η βία είναι μια γλώσσα στην οποία είναι κωδικοποιημένη η χώρα του. Αυτό είναι κάτι που γνωρίζω – διδάχτηκα τα ρωσικά της βίας ήδη από το το δημοτικό σχολείο», έγραφε τον Μάρτιο του 2023 ο Ρωσογερμανός συγγραφέας Μπόρις Σουμάτσκι, σε ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε στον ελβετικό και γερμανικό Τύπο. «Οι ακτιβιστές της ειρήνης στη Δύση δεν αντιλαμβάνονται ότι στη ρωσική κουλτούρα η αδυναμία αποτελεί πρόσκληση για βία. Μαθαίνεις να παίζεις με τον σαδομαζοχισμό από παιδί, είτε σου αρέσει είτε όχι», έγραφε τότε.

Image

Ο Σουμάτσκι γεννήθηκε το 1965 στη Μόσχα, αλλά εδώ και τρεις δεκαετίες ζει μόνιμα στο Βερολίνο. Στο πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Πρωτοχρονιά με τον Στάλιν» (1999), αφηγείται την ιστορία της οικογενείας του κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1917, των χρόνων του σταλινικού τρόμου και του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Το 2016 εξέδωσε ένα μυθιστόρημα και μια συλλογή δοκιμίων γύρω από τον μεταμοντερνισμό της δεκαετίας του ’90, την επέλαση του λαϊκισμού και τους δυτικούς απολογητές και θαυμαστές του Πούτιν.

Τον περασμένο Σεπτέμβριο, ο Σουμάτσκι δημοσίευσε στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung ένα μακροσκελές άρθρο με τίτλο «Αγαπητή Ρωσία: Από τον Τολστόι έως τον θάνατο». Η χώρα των μεγάλων λογοτεχνικών έργων είναι επίσης η χώρα της μεγάλης βίας, έλεγε ο 58χρονος συγγραφέας. Διάβασα το κομμάτι τρεις φορές πριν αποφασίσω να του ζητήσω συνέντευξη. Για κάποιαν σαν εμένα, που παρακολουθώ όσο πιο στενά μπορώ τον πόλεμο στην Ουκρανία και τη στάση της ρωσικής κοινωνίας, ήταν σαν ο Σουμάτσκι να είχε ανάψει το φως σε ένα κατασκότεινο υπόγειο. Για όλα υπάρχουν εξηγήσεις.

«Πέρασα ένα μέρος της ζωής μου μέσα στον φόβο»

Είναι ένα βροχερό απόγευμα του Οκτωβρίου όταν τον συναντώ τελικά σε ένα ήσυχο καφέ στο Βερολίνο. Πριν καλά καλά προλάβει να παραγγείλει ένα τσάι, του λέω πόσο με σόκαραν όσα γράφει στο άρθρο του για τις συνθήκες που επικρατούν στον ρωσικό Στρατό – όχι στον επαγγελματικό Στρατό, αλλά στους στρατώνες κατά τη διάρκεια της υποχρεωτικής θητείας των νέων αντρών. Εκεί που οι παλαιότεροι αποκαλούνται «παππούδες» και απαιτούν από τους νεοσύλλεκτους απόλυτη υποταγή.

«Όποιος μεγαλώνει στη Ρωσία γνωρίζει δεκάδες ονόματα για τη βία. Η βία στους στρατώνες ονομάζεται “ντεντοβστσίνα”. Μέχρι σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες νεαροί άντρες ταπεινώνονται κάθε χρόνο στους στρατώνες, συχνά τρώνε ξύλο, μερικές φορές τους βιάζουν ή τους ξυλοκοπούν μέχρι θανάτου» γράφει. «Τους πρώτους μήνες, τους αποκαλούν “φαντάσματα” ή “μικρούς γιους” και αναγκάζονται να πλένουν τα παντελόνια των μεγαλύτερων στρατιωτών στο χέρι, αν δεν θέλουν να γλείψουν τη λεκάνη της τουαλέτας με τη γλώσσα τους. Κάθε φάντασμα που υποτάσσεται σε αυτήν την ντεντοβστσίνα προάγεται αργότερα σε παππού και του επιτρέπεται πλέον να “εκπαιδεύει” ο ίδιος τους νεοαφιχθέντες. Αυτό δεν σημαίνει απλώς ξύλο».

Image

Όπως θα μου εξηγήσει αργότερα, ο ίδιος κατάφερε, χάρη στους πολλούς βαθμούς μυωπίας αλλά και στις προσπάθειες της οικογένειάς του, να μην κάνει τη θητεία του. Η προοπτική, όμως, του στρατού ήταν ένας εφιάλτης που στοίχειωσε την εφηβεία του. «Μετά από τριάντα χρόνια στη Γερμανία συνειδητοποιώ ότι πέρασα την πρώιμη νεότητά μου κι ένα μέρος της ζωής μου μέσα στον φόβο. Στα 17 μου χρόνια πίστευα ότι ήταν πολύ πιθανό πως στα 18 μου θα πέθαινα. Και δεν το φανταζόμουν απλώς, νομίζω ότι ήξερα ήδη πολύ καλά πώς θα συνέβαινε», μου λέει με την ήρεμη φωνή του.

Ο τρόμος του δεν ήταν προϊόν φαντασίωσης ή υπερβολικής εφηβικής ευαισθησίας. «Κάθε άλλο, ήμουν απολύτως ρεαλιστής. Διότι γνώριζα ήδη πολλές περιπτώσεις νεαρών αντρών που είχαν κληθεί να υπηρετήσουν και ξυλοκοπήθηκαν ακόμη και μέχρι θανάτου από τους παλαιότερους». Δεν εννοεί ότι ξυλοκοπούνταν όλοι μέχρι θανάτου, ούτε πως οδηγούνταν όλοι στην αυτοκτονία. «Διότι οι περισσότεροι νεοσύλλεκτοι ήξεραν εκ των προτέρων ότι για να επιβιώσουν, έπρεπε να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις των παλαιότερων, όσο σωματικά και ψυχικά οδυνηρό κι αν ήταν γι αυτούς». Αλλά υπάρχουν κι εκείνοι που δεν μπορούν να επικοινωνήσουν σε αυτή τη γλώσσα της βίας, που απορρίπτουν το τελετουργικό και παραβιάζουν τους κανόνες. «Πολλοί ανάμεσά τους καταλήγουν νεκροί».

Ένα σύστημα που στοχεύει να σε απανθρωποποιήσει

Ο Σουμάτσκι περιγράφει ένα σύστημα υποταγής, «που έχει σκοπό πρώτα απ’ όλα να απανθρωποποιήσει τον νεοσύλλεκτο, να τον μετατρέψει σε έναν Untermensch – δεν χρησιμοποιώ τυχαία αυτή τη γερμανική λέξη», λέει. Ο Ρώσος νεοσύλλεκτος πρέπει να αποδεχτεί, να νιώσει ότι είναι ένα τίποτα, ένα μηδενικό. «Καλείται, με άλλα λόγια, να δείξει απόλυτη υποταγή». Κι αν το αποδεχτεί, τότε μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα μπορεί να ανέλθει σε αυτήν την ιεραρχία του τρόμου και να ταπεινώνει με τη σειρά του τους νέους.

Δεν πρόκειται για τις γνωστές μεθόδους που εφαρμόζουν κάποιες υπηρεσίες του Στρατού σε πολλές χώρες του κόσμου, όπως σπεύδει να μου εξηγήσει. «Είναι γνωστό ότι προσπαθούν να “σπάσουν” τους νεότερους άντρες, να τους σκληραγωγήσουν ώστε να είναι σε θέση να διαχειριστούν καταστάσεις πολέμου. Η εκπαίδευση σε κάποιες ειδικές μονάδες μπορεί πράγματι να περιλαμβάνει τελετουργικά βίας, τα οποία ωστόσο δεν στοχεύουν να σε απανθρωποποιήσουν. Εκεί ο εκπαιδευόμενος πρέπει να αποδείξει ότι είναι σκληρός κι ανθεκτικός, όχι ότι είναι ένα τίποτε, όπως ισχύει στον ρωσικό Στρατό – αυτή είναι η διαφορά».

Image

Δεν έχουν όλοι οι νεαροί Ρώσοι την ίδια μοίρα, προφανώς. Οι οικογένειες που γνωρίζουν τις συνθήκες κι έχουν καλές διασυνδέσεις, μπορούν να βρουν για τον γιο τους κάποια μονάδα όπου δεν συμβαίνουν μεγάλες αγριότητες. Ή αν πάει κάποιος πρώτα στο πανεπιστήμιο, μπορεί μετά να τον καλέσουν να καταταγεί με τον βαθμό του αξιωματικού, οπότε να αποφύγει τα σωματικά βασανιστήρια. «Αυτοί αντί για ξυλοδαρμούς, υφίστανται απλώς μια σειρά από ταπεινώσεις. Κι έπειτα υπάρχουν και οι περιπτώσεις σαν τη δική μου», προσθέτει.

Οι γονείς του βρήκαν κάποιον που γνώριζε έναν στρατηγό που είχε διασυνδέσεις σε μια ιατρική επιτροπή που εξετάζει νεοσύλλεκτους. «Ο στρατηγός είπε ότι θα έπρεπε να γίνουν όλα με το γράμμα του νόμου, οπότε εμφανίστηκα και βρέθηκα να στέκομαι με τα εσώρουχα μπροστά σε μια σειρά από γιατρούς με τις άσπρες ποδιές τους. Ήταν σαν μια σκηνή από ταινία του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Όπως προέκυψε, πάντως, βοήθησε και το γεγονός ότι έχω μεγάλη μυωπία, οπότε με άφησαν να φύγω», αφηγείται.

«Κάποιος τους έβρισκε μια μέρα κρεμασμένους»

Αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν να μην υπάρχουν εκτεταμένες αντιδράσεις για την κατάσταση στον Στρατό, εδώ και τόσα χρόνια. Ο Σουμάτσκι σχολιάζει ότι υπήρξε μόνο ένα κίνημα πολιτών, σε μια περίοδο της πρόσφατης ρωσικής ιστορίας, που αντέδρασε κι εναντιώθηκε σε αυτήν τη συστηματοποιημένη αγριότητα. «Ήταν οι μητέρες των στρατιωτών που σκοτώθηκαν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι στην Τσετσενία», λέει. Ο ίδιος έχει πάρει στο παρελθόν συνεντεύξεις από αυτές τις γυναίκες, οι οποίες κατάφεραν να σώσουν πάρα πολλούς νεαρούς άντρες.

Image

Στην πραγματικότητα, όμως, οι μητέρες των φαντάρων είχαν ξεκινήσει τις κινητοποιήσεις ήδη πριν από τον πόλεμο. Έδιναν μεγάλο αγώνα για να βγουν οι ιστορίες στη δημοσιότητα, διότι το κράτος δεν κατέγραφε τους βίαιους θανάτους των νέων που έκαναν τη θητεία τους. «Τα κρατούσαν όλα κρυφά. Κάθε τόσο γινόταν γνωστή η περίπτωση ενός φαντάρου που μετά από άγριο ξυλοδαρμό πήρε το Καλάσνικοφ και σκότωσε τον βασανιστή του. Αυτό συνέβαινε πολύ συχνά. Ακόμη συχνότερες, όμως, ήταν οι περιπτώσεις των νέων που είχαν οδηγηθεί στην αυτοκτονία. Κάποιος τους έβρισκε μια μέρα κρεμασμένους. Ή αυτοκτονούσαν με το όπλο τους».

Αλλά αυτό το σύμπαν της βίας και της απανθρωποποίησης, που περιγράφει ο Σουμάτσκι, δεν αφορά αποκλειστικά τον Στρατό. «Σχεδόν όλα τα κλειστά ιδρύματα, οι φυλακές, τα ορφανοτροφεία, λειτουργούν σύμφωνα με αυτήν την αρχή. Στις φυλακές, για παράδειγμα, οι βιασμοί είναι κάτι το απολύτως αναμενόμενο». Είναι αλήθεια ότι σύμφωνα με παλαιότερο ρεπορτάζ του ανεξάρτητου ρωσικού μέσου Proekt, μεταξύ 2015 και 2019 υπήρχαν αναφορές για βασανιστήρια στις φυλακές στο 90% των περιφερειών της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

«Οι άνθρωποι νιώθουν ελεύθεροι να βιώσουν τις χειρότερες πλευρές τους»

Υπάρχουν πολλοί όροι στη ρωσική γλώσσα που περιγράφουν διαφορετικά τελετουργικά βίας μεταξύ των φυλακισμένων, λέει ο Σουμάτσκι. «Κι αυτή η γλώσσα είναι οικεία σε όλους. Είναι μια γλώσσα, επίσης, την οποία μιλάει ο Πούτιν, ο οποίος άλλωστε είναι εγκληματίας. Αλλά τη μιλούν και άνθρωποι που δεν είναι εγκληματίες, άνθρωποι που χρησιμοποιούν αυτούς τους όρους στην καθημερινότητά τους χωρίς καν να το σκέφτονται».

Ο Σουμάτσκι μου εξηγεί πως αυτό το σύστημα είναι κυρίαρχο εδώ και δεκαετίες. «Μιλάμε για ένα σύστημα που προηγήθηκε της σταλινικής τρομοκρατίας. Αλλά για χάρη της συζήτησης ας μείνουμε στα στρατόπεδα του Στάλιν. Εκεί οι πολιτικοί κρατούμενοι συχνά φοβούνταν περισσότερο τους ποινικούς, την ανώτερη κάστα των γκουλάγκ, παρά τους δεσμοφύλακες. Και το μόνο που έκαναν τότε ήταν να καταγράφουν αυτή τη βία – υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, αρκεί να αναφέρουμε μόνο τον Βαρλαάμ Σαλάμοφ. Αλλά να αντισταθούν; Όχι, ήταν μάταιο».

Φέρνω τη συζήτηση πίσω στο παρόν. «Αυτό που περιγράφεις δεν είναι μόνο μια κουλτούρα βίας, αλλά και μια κουλτούρα σαδισμού. Μοιάζει να αντλούν οι θύτες ηδονή από τον πόνο που προκαλούν. Είναι έτσι;» ρωτάω. «Ακούω πολύ συχνά αυτήν ακριβώς την ερώτηση. Το σκέφτομαι, ωστόσο, διαφορετικά. Οι άνθρωποι παντού στον κόσμο είμαστε εξίσου ικανοί να χρησιμοποιήσουμε βία. Και πολύ συχνά το κάνουμε. Αλλά εδώ και αιώνες ζούμε σε κοινωνίες που δεν μας επιτρέπουν να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλον με κάθε ευκαιρία. Το θέμα είναι ότι η ρωσική κοινωνία αποδέχεται με μεγαλύτερη ευκολία τη βία. Και σε μια τέτοια κοινωνία, οι άνθρωποι νιώθουν ελεύθεροι να βιώσουν τις χειρότερες πλευρές τους», σχολιάζει προτού μπει στο θέμα του σαδισμού.

«Το θύμα της βίας είναι ο αδύναμος, ο υπάνθρωπος, ο Ουκρανός, για παράδειγμα»

«Έχω την πεποίθηση ότι δεν πρόκειται για σαδισμό. Δεν συνδέεται με μια παρόρμηση για πρόκληση πόνου και άντληση απόλαυσης από αυτό. Όχι, η άσκηση βίας είναι ένας τρόπος να δείξουν ποιοι είναι. Μέσα σε ένα σύστημα βίας, όπως είναι το ρωσικό, θέλουν να δηλώσουν ότι είναι θύτες, ότι είναι οι δυνατοί, οι καλύτεροι, οι πραγματικοί Ρώσοι. Το θύμα της βίας είναι ο αδύναμος, ο υπάνθρωπος, ο Ουκρανός για παράδειγμα. Δεν ασκούν, λοιπόν, βία γιατί το απολαμβάνουν, αλλά γιατί θέλουν να επιβληθούν».

Αυτοί οι θύτες έχουν πλήρως εσωτερικεύσει τους κανόνες που διέπουν αυτήν την κουλτούρα. Και πολύ συχνά έχουν υπάρξει προηγουμένως οι ίδιοι θύματα. «Στην οικογένεια, αλλά και στην αυλή του σχολείου. Κάποιος ξεκινάει από κάτω. Ξεκινάς από νωρίς, μαθαίνεις πότε πρέπει να υποταχθείς και πότε πρέπει να υπερασπιστείς τον εαυτό σου. Υπάρχουν κανόνες. Τη δεκαετία του '50 και του '60 στην Αγία Πετρούπολη, όπου μεγάλωσε ο Πούτιν, κι ήταν μέλος συμμορίας, υπήρχαν πολύ παρόμοιοι κανόνες. Αλλά δεν είναι μόνο αυτός, είναι όλη η χώρα».

Σε κάποιο σημείο στο άρθρο του περασμένου Σεπτεμβρίου, ο Σουμάτσκι αναφέρει ότι «Στα ρωσικά, “αγάπη για την πατρίδα” μπορεί να σημαίνει “ξυλοδαρμός” – όλοι γνωρίζουν την απειλή “θα σε μάθουμε να αγαπάς την πατρίδα σου!” Αυτό σημαίνει “θα σε κακομεταχειριζόμαστε τώρα μέχρι να υποταχθείς”, μέχρι να υπακούσεις στους κανόνες της πατρίδας σου…» Αυτή είναι μια απειλή που συχνά εκτοξεύουν ο ένας στον άλλο ακόμη και οι μαθητές, στο σχολείο. Πώς έφτασε να συνδέεται η αγάπη για την πατρίδα με το ξύλο, θέλω να μάθω. Ο συνομιλητής δεν ξέρει ακριβώς πώς προέκυψε αυτή η φράση, που είναι οικεία σε όλους τους συμπατριώτες του. Αλλά ξέρει τι σημαίνει και τι δεν σημαίνει.

«Σε αυτήν την περίπτωση η πατρίδα δεν αντιπροσωπεύει στην πραγματικότητα τα όμορφα ρωσικά τοπία, τη λογοτεχνία ή τη γλώσσα, αλλά το σύστημα της βίας. Καλείσαι να υποταχθείς στη βία», εξηγεί.

«Έλα όταν θα σε έχει σκοτώσει»

Μέσα στη ρωσική οικογένεια, τα πρόσωπα που υποτάσσονται, οι αποδέκτες της βίας, είναι οι γυναίκες. Ανάμεσα σε όλα τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας παγκοσμίως οι Ρωσίδες αποτελούν το 10%. Κάθε χρόνο, μία στις πέντε Ρωσίδες πέφτει θύμα ενδοοικογενειακής βίας. Μέσα στο 2018 –την τελευταία χρόνια για την οποίαν υπάρχουν κάποια στοιχεία από ανεξάρτητες οργανώσεις– τουλάχιστον 5.000 Ρωσίδες δολοφονήθηκαν από τους συντρόφους τους. Για τις ρωσικές αρχές, ο ξυλοδαρμός των γυναικών είναι οικογενειακή υπόθεση. Άλλωστε το 2017 η ενδοοικογενειακή βία αποποινικοποιήθηκε, με την ενθάρρυνση μάλιστα της Εκκλησίας.

Image

«Ξέρεις τι έχουμε μάθει από τις γυναικείες οργανώσεις ότι συχνά απαντούν οι αστυνομικοί σε θύματα που πάνε να καταγγείλουν τον ξυλοδαρμό τους; “Έλα όταν θα σε έχει σκοτώσει”. Τους κάνουν και πλάκα. Επί χρόνια ούτε καν καταγράφονταν τα περιστατικά. Και μετά ήρθε και η νομιμοποίηση», λέει ο Σουμάτσκι, ο οποίος θέλει να μου επισημάνει κάτι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον. «Η ενδοοικογενειακή βία ήταν πολύ διαδομένη σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ – δηλαδή στις ρωσικές αποικίες, γιατί αυτό ήταν στην πραγματικότητα. Όσο περισσότερο καιρό ήταν μια χώρα ρωσική αποικία, τόσο περισσότερη βία και ενδοοικογενειακή βία υπήρχε. Όταν ανέκτησαν την ανεξαρτησία τους, αμέσως παρατηρήθηκε ότι άρχισαν να παίρνουν μέτρα για να την καταπολεμήσουν. Αρκεί να δει κανείς τη διαφορά στα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας όπως διαμορφώθηκαν μέσα στα χρόνια στη Μολδαβία και την Ουκρανία».

Και η μεγάλη ρωσική λογοτεχνία;

Σε αυτό το σημείο, θέλω να στρέψω τη συζήτηση στην Ουκρανία – αλλά πιο συγκεκριμένα στην απέχθεια που εκφράζουν σήμερα όλο και συχνότερα οι Ουκρανοί για τη ρωσική λογοτεχνία, στην πεποίθησή τους ότι τα έργα της είναι φορείς της ρωσικής αποικιοκρατικής βίας. «Νομίζω ότι στο σύνολό της η ρωσική λογοτεχνία είναι λίγο μόνο πιο αποικιοκρατική από τη βρετανική ή τη γαλλική. Αλλά η διαφορά είναι ότι μέσα στη ρωσική λογοτεχνία υπήρχε πάντα μικρότερη αντίσταση σε αυτό και λιγότερη ενδοσκόπηση, λιγότερος αναστοχασμός», σχολιάζει ο Σουμάτσκι.

Αλλά ακόμη κι έτσι, κατά τη γνώμη του δεν βρίσκεται εκεί το σημαντικότερο πρόβλημα. «Οι Ουκρανοί έχουν δίκιο ως προς τον ρόλο που έχει παίξει η ρωσική λογοτεχνία. Διότι έγινε μέρος αυτού του συστήματος εξουσίας, αυτής της βίας. Χρησιμοποιήθηκε ως μια επιφάνεια για να καθρεφτιστεί πάνω της η Ρωσική Αυτοκρατορία, να ταυτιστεί μαζί της. Στην ΕΣΣΔ ο ρωσικός λογοτεχνικός κανόνας ήταν σχεδόν εξίσου σημαντικός με τη μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία», εξηγεί.

«Αν ήθελες να σπουδάσεις Μαθηματικά ή Θεωρητική Φυσική, για παράδειγμα, έπρεπε να δώσεις εισαγωγικές εξετάσεις στα Μαθηματικά και τη Φυσική, βεβαίως, αλλά οι επιδόσεις σου στο μάθημα της Ρωσικής Λογοτεχνίας ήταν εξίσου σημαντικές. Η Ρωσική Λογοτεχνία δεν ήταν απλώς ένα ξεχωριστό μάθημα στο σχολείο, αλλά κάτι για το οποίο μαθαίναμε ότι ήταν μέρος του εθνικού μας χαρακτήρα, κάτι που μας έκανε ξεχωριστούς. Κι αυτό το συμβολικό νόημα της ρωσικής λογοτεχνίας οι Ουκρανοί το γνωρίζουν και το αισθάνονται πολύ έντονα».

Image

«Στο τέλος του περασμένου χρόνου κοίταζα ξανά την αγαπητή Ρωσία στις εικόνες από την Μαριούπολη», έγραφε στο άρθρο του ο Σουμάτσκι. «Τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου η Ρωσία βομβάρδισε το θέατρο μέσα στο οποίο βρίσκονταν εκατοντάδες άνθρωποι, μάλλον με δυο κατευθυνόμενες με λέιζερ βόμβες 500 κιλών. Αργότερα οι κατοχικές δυνάμεις κάλυψαν τα ερείπια με μουσαμάδες, που είχαν πάνω τους ζωγραφισμένα πρόσωπα: Τολστόι, Πούσκιν, Γκόγκολ. Ο Νικολάι Γκόγκολ ήταν Ουκρανός, ο οποίος είχε διδαχτεί να αγαπάει τη Ρωσία και μέσα σε μια κρίση πατριωτικής και θρησκευτικής τρέλας αυτοκτόνησε από ασιτία».

Τι μήνυμα παίρνει ο Πούτιν όταν ακούει να μιλάμε για ειρήνη;

Αλλά υπάρχει κι άλλο ένα πρόβλημα, που για τον συνομιλητή μου είναι σημαντικό και δεν αφορά τη λογοτεχνία καθαυτή. «Μέχρι πρόσφατα, σχεδόν κανείς από τους Ρώσους διανοούμενους δεν κατανοούσε αυτή τη λειτουργία της λογοτεχνίας μας και πόσο στενά συνδεδεμένη είναι με το σύστημα της βίας. Δεν είχαν σκεφτεί πάνω σε αυτό, γι' αυτό και βλέπουμε σήμερα πολλούς ανάμεσά τους –συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων που έχουν φύγει από τη χώρα εξαιτίας της αντίθεσής τους στο καθεστώς– να νιώθουν προσβεβλημένοι από τα ουκρανικά σχόλια για το συγκεκριμένο θέμα».

Ο Σουμάτσκι λέει ότι ενοχλείται πολύ όταν ακούει, πολύ συχνά, από Ρώσους εμιγκρέδες να διαμαρτύρονται ότι ο ρωσικός πολιτισμός έχει πέσει θύμα ενός cancel culture. «Μιλούν λιγότερο για όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία, ή για όσα έχουν οι ίδιοι προσωπικά υποστεί από το ρωσικό καθεστώς και περισσότερο για την θλίψη τους σχετικά με τις επιθέσεις που δέχεται η ρωσική κουλτούρα», λέει και προσθέτει ότι βρίσκει απολύτως κατανοητή τη στάση εκείνων των Ουκρανών καλλιτεχνών και συγγραφέων, που αρνούνται να βρεθούν στα ίδια πάνελ με Ρώσους συναδέλφους τους.

Πριν από λίγους μήνες, για παράδειγμα, ο Ουκρανός εικονογράφος Σέρχι Μαϊντούκοφ αρνήθηκε να ταξιδέψει στη Γερμανία για να παραλάβει το βραβείο Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, της πόλης Όσναμπρικ, επειδή μαζί με αυτόν θα βραβευόταν και η διάσημη Ρωσίδα συγγραφέας Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, τα βιβλία της οποίας είναι απαγορευμένα στην πατρίδα της. Η Ουλίτσκαγια ήταν ανάμεσα στους πρώτους που εγκατέλειψαν τη Ρωσία εξαιτίας του πολέμου και σήμερα ζει στο Βερολίνο. «Θα μπορούσε η Ουλίτσκαγια να προθυμοποιηθεί να απέχει εκείνη από την τελετή βράβευσης, ώστε να είναι παρών ο Μαϊντούκοφ και να δωρίσει το χρηματικό ποσό που συνόδευε το βραβείο της στον Ουκρανικό Στρατό. Αυτό θα ήταν ένα εξαιρετικό μήνυμα, μια πράξη γνήσιας αλληλεγγύης προς τους Ουκρανούς», σχολιάζει ο Σουμάτσκι.

Ο Ρώσος συγγραφέας χάνει καμιά φορά την υπομονή του, όμως, και με εκείνους τους δυτικούς που δηλώνουν αντίθετοι με την αποστολή όπλων στην Ουκρανία, με το επιχείρημα ότι υποστηρίζουν την ειρήνη. Τους τελευταίους μήνες έχει χρειαστεί αρκετές φορές να βρεθεί αντιμέτωπος με εκπροσώπους αυτής της άποψης – τον έχω παρακολουθήσει να προσπαθεί με υπομονή να εξηγήσει γιατί αυτή η στάση δεν είναι ενδεδειγμένη. Του ζητώ να το κάνει άλλη μία φορά. «Αυτοί οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν καθόλου τη Ρωσία. Δεν αμφισβητώ τις καλές τους προθέσεις, αλλά αυτό που υποστηρίζουν θα φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που λένε ότι επιθυμούν. Χρησιμοποιούν λέξεις όπως ειρήνη, αποκλιμάκωση, αλλά δεν ξέρουν πώς ακούγονται αυτές οι λέξεις στη Ρωσία», λέει.

«Στα βίαια ρωσικά, στη γλώσσα που μιλάει ο Πούτιν, τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις; Τι μήνυμα παίρνει όταν ακούει να μιλάμε για ειρήνη; Ότι είμαστε ανάξια, ανυπεράσπιστα, ασήμαντα ανθρωπάκια. Όπως ακριβώς στην αυλή του ρωσικού σχολείου – είμαστε μικρά μηδενικά που τον προκαλούμε να χρησιμοποιήσει βία εναντίον μας. Γιατί πρέπει να μας δείξει ποιος είναι, να μας δείξει ότι δεν είναι αδύναμος και τιποτένιος σαν εμάς, ότι είναι αληθινός άντρας, αληθινός Ρώσος». Αυτόν τον τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας καλλιεργεί το ρωσικό σύστημα της βίας – δεν χρειάζεται αυτή η στάση να εκφραστεί με λόγια, ούτε καν με συνειδητές σκέψεις, λέει ο Σουμάτσκι. Έτσι μεγαλώνει κανείς, σε αυτόν τον κόσμο.