Όλα είναι φυματίωση
«Πριν πέντε χρόνια ήμουν σαράντα και αισθάνομαι πως ήμουν αρκετά καλά ενημερωμένος, όμως δε γνώριζα πως η πιο θανατηφόρα λοιμώδης ασθένεια του κόσμου είναι η φυματίωση», έλεγε πέρσι ο Τζον Γκριν, διάσημος συγγραφέας πολλών μπεστ σέλερ νεανικής λογοτεχνίας όπως Το λάθος αστέρι, σε ένα από τα πολλά του βίντεο για το θέμα. Το νέο βιβλίο του Γκριν Everything is tuberculosis βγήκε τον Μάρτιο και αφορά στην ιστορία και το παρόν μιας ασθένειας που στη Δύση μοιάζει με φάντασμα του παρελθόντος. Κι όμως, σκότωσε 1,25 εκατομμύρια ανθρώπους το 2023, ενώ τα κρούσματα ξεπερνούν τα 10 εκατομμύρια παγκοσμίως.
«Τι πήγαινε τόσο στραβά με την ενημέρωσή μου ώστε να πιστεύω πως η φυματίωση ήταν ένα πρόβλημα του 19ου αιώνα;» αναρωτιέται ο Γκριν, ενώ αφηγείται πως όποτε ανέφερε αυτή την πληροφορία, βρισκόταν αντιμέτωπος με έκπληκτους ανθρώπους. Το ίδιο λέει και ο αδερφός του, Χανκ: αν τον ρωτούσε κανείς πριν λίγα χρόνια ποια είναι η πιο θανατηφόρα λοιμώδης ασθένεια του σήμερα, θα απαντούσε ότι είναι η ελονοσία ή ο HIV. Τα δύο αδέρφια δεν είναι μόνο συγγραφείς, αλλά έχουν ιδρύσει μια μεγάλη διαδικτυακή κοινότητα γύρω από το κανάλι τους στο YouΤube, το vlogbrothers, όπου στέλνουν κάθε εβδομάδα ο ένας στον άλλο μικρά βίντεο-επιστολές για ζητήματα που τους απασχολούν. «Τρέχουν» επίσης μια σειρά από πολύ επιτυχημένα εκπαιδευτικά κανάλια στο YouTube, δημιούργησαν το Vidcon, το μεγαλύτερο συνέδριο του κόσμου για διαδικτυακά βίντεο, όπως και μια σειρά από κοινωφελείς εταιρίες και φιλανθρωπικές δράσεις, ενώ φτιάχνουν και πολλά podcast. Από πολλές απόψεις, είναι ίσως ο αντίθετος διαδικτυακός πόλος των αδερφών Τέιτ.
Στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες, η φυματίωση καταγράφεται ως η παλαιότερη λοιμώδης ασθένεια. Γνωρίζουμε πως οι παλαιολιθικοί άνθρωποι έπασχαν από φυματίωση, οι οποία έχει βρεθεί και σε αιγυπτιακές μούμιες από το 4000 π.Χ., ενώ ο Ιπποκράτης την χαρακτήριζε το 460 π.Χ. ως την πιο ευρέως διαδεδομένη και θανατηφόρα ασθένεια της εποχής και πίστευε ότι μεταδιδόταν κληρονομικά.
Από την Τέιλορ Σουίφτ στα ρεμπέτικα
«Μπορείς να συνδέσεις τη φυματίωση με την Τέιλορ Σουίφτ;», ρωτάει ένας φαν τον Γκριν σε ένα από τα πρόσφατα βίντεο στο vlogbrothers. Όπως λέει και ο τίτλος του βιβλίου, για τον Γκριν «όλα είναι φυματίωση», γι αυτό αποδέχεται την πρόκληση να συνδέσει τα πάντα με τη φυματίωση. Ο Γκριν απαντά με το κομμάτι της Τέιλορ Σουιφτ The lakes («πάρε με στις λίμνες που πήγαιναν όλοι οι ποιητές για να πεθάνουν», τραγουδάει η Τέιλορ), το οποίο αναφέρεται στο Λέικ Ντίστρικτ της Αγγλίας, όπου αποσύρονταν, μεταξύ άλλων, και οι φυματικοί ποιητές για να αναρρώσουν. Ένας από αυτούς ήταν ο Τζον Κιτς, ο οποίος πέθανε από φυματίωση σε ηλικία 24 ετών.
Αν θέλουμε να δοκιμάσουμε κι εμείς την «άσκηση» του Γκριν, μπορούμε να εντοπίσουμε τη φυματίωση στην ελληνική μουσική παράδοση μέσω των ρεμπέτικων. Μεταξύ του 1925-1960, γράφονται περισσότερα από 40 ρεμπέτικα τραγούδια για τη φυματίωση, όπως τα «Εάν δεν ήσουν φθισικιά», «Λιώνει το κορμί μου, λιώνει» ή το «Φθισικό κορίτσι» της Ρόζας Εσκενάζυ, που μιλάει για το σανατόριο της Πεντέλης, όπου αποσύρονταν οι φυματικοί της Αττικής.
Στα ελληνικά ήταν γνωστή ως «φθίση», ή πιο λαϊκά «σαράκι», «χτικιό», ακόμα και «μαράζι». Το σαράκι, όπως το αντίστοιχο αγγλικό «consumption», παραπέμπει στην ιδιότητα της ασθένειας να «τρώει» τον ασθενή εκ των έσω, διαλύοντας τα πνευμόνια αλλά συχνά και τα κοκάλα, τους λεμφαδένες και τον εγκέφαλο, οδηγώντας σε ακραία απώλεια βάρους, «μαράζωμα» και τελικά τον θάνατο λόγω της πλήρους διάλυσης του πνεύμονα, εσωτερικής αιμορραγίας ή της γενικής κατάρρευσης του οργανισμού.
Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, η φυματίωση έχει υπάρξει η πιο θανατηφόρα λοιμώδης ασθένεια του κόσμου (έχει παραδώσει τα πρωτεία για σύντομα χρονικά διαστήματα στην πανούκλα, την ισπανική γρίπη και, πιο πρόσφατα, στον COVID-19). Όπως ο COVID-19, μεταφέρεται στον αέρα μέσω σταγονιδίων. Συνεπώς, συνθήκες διαβίωσης ή εργασίας που συσχετίζονται με τη φτώχεια, όπως οι ασφυκτικές παραγκουπόλεις ή τα γεμάτα εργοστάσια με κακό κλιματισμό, αυξάνουν κατά πολύ την πιθανότητα νόσησης.
Οποιοσδήποτε μπορεί να κολλήσει φυματίωση· αυτή τη στιγμή έχει μολυνθεί με το βακτήριο περίπου το ένα τέταρτο της ανθρωπότητας. Ενώ στην πλειονότητα των περιπτώσεων τα βακτήρια αδρανοποιούνται, σε ένα 5-10% των περιπτώσεων το ανοσοποιητικό αποτυγχάνει και έχουμε ενεργή νόσο. Οι πιθανότητες της ενεργής νόσου αυξάνονται κατακόρυφα από παράγοντες όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, ο υποσιτισμός, το στρες και ο διαβήτης.
Η ιστορία του Χένρι Ράιντερ
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Γκριν γράφει για την ασθένεια: το διασημότερο βιβλίο του, Το λάθος αστέρι, αφηγείται την ερωτική ιστορία δύο καρκινοπαθών εφήβων και γράφτηκε με αφορμή τη φιλία του Γκριν με την έφηβη vlogger Έστερ Ερλ, η οποία πέθανε στα 16 της από καρκίνο του θυρεοειδή. Το τελευταίο του μυθιστόρημα, Χελώνες στο άπειρο, αφορά μια έφηβη που παλεύει με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, από την οποία πάσχει και ο ίδιος.
Αφορμή για το Όλα είναι φυματίωση υπήρξε η γνωριμία και η φιλία του Γκριν με τον Χένρι Ράιντερ στο νοσοκομείο φυματίωσης Λακκά στη Σιέρρα Λεόνε, το οποίο ο Γκριν επισκέφτηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας του με την ΜΚΟ Partners in Health. Ο Γκριν νόμιζε πως ο Χένρι, ένα χαρούμενο, ιδιαίτερα κοινωνικό παιδί που μοιράζεται το όνομα του γιου του, είχε και την ίδια ηλικία με τον γιο του, δηλαδή 9 ετών. Στην πραγματικότητα, ο Χένρι ήταν 16, απλώς η ανάπτυξή του είχε εμποδιστεί από τον υποσιτισμό και την ανθεκτική στα αντιβιοτικά φυματίωση, από την οποία έπασχε εδώ και χρόνια.
Στο βιβλίο, ο Γκριν αφηγείται την ιστορία του Χένρι, που είναι σε μεγάλο βαθμό και η ιστορία της αποτυχίας της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει μια θεραπεύσιμη ασθένεια, όταν αυτή μαστίζει κοινότητες που ο ανεπτυγμένος κόσμος θεωρεί λιγότερο σημαντικές. «Στη φυλετικοποίηση της φυματίωσης βλέπουμε τη ριζική μετατόπιση από μια κληρονομική ασθένεια της διανόησης σε μια μολυσματική ασθένεια της βρωμιάς», γράφει ο Γκριν. Σήμερα, η φυματίωση έχει το πρόσωπο του Χένρι (του οποίου η ιστορία έχει ευτυχώς αίσιο τέλος). Όμως, στο συλλογικό φαντασιακό του ανεπτυγμένου κόσμου, έχει ακόμα το πρόσωπο μιας χλωμής κοπέλας που βήχει αίμα σε ένα μαντήλι, αποτελώντας συνήθως ηρωίδα κάποιου κλασικού έργου. Αυτό το κενό έρχεται να γεφυρώσει με το βιβλίο του ο Γκριν.
Φυματίωση: μια κολακευτική ασθένεια
Λέγεται πως η αιτία για την καμπούρα του Κουασιμόδου στην Παναγία των Παρισίων ήταν φυματίωση στη σπονδυλική του στήλη. Άλλοι διάσημοι που πέθαναν από φυματίωση είναι οι αδερφές Μπροντέ, ο Σοπέν, ο Σιμόν Μπολίβαρ, ο Φραντς Κάφκα, ο Τζορτζ Όργουελ και ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, ο νεαρός Σερβοβόσνιος που δολοφόνησε τον Αρχιδούκα Φραγκίσκο Φερδινάνδο της Αυστρίας πυροδοτώντας τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ρίνγκο Σταρ των Μπιτλς νόσησε από φυματίωση ως παιδί και κλείστηκε σε σανατόριο, όπου έμαθε να παίζει ντραμς.
Στην Ευρώπη και την Αμερική, η φυματίωση ήταν η πιο «ρομαντική» αρρώστια, η «ασθένεια των ποιητών», επειδή θεωρούνταν πως η φθορά του σώματος συνοδευόταν από όξυνση του πνεύματος και έξαρση της πνευματικής δραστηριότητας. Ειδικά στις γυναίκες, η φθισική εμφάνιση θεωρούνταν ιδιαίτερα ελκυστική, με αποτέλεσμα τον 18ο αιώνα οι γυναίκες να βάφονται για να αποκτήσουν την πυρετώδη, εξασθενημένη και εύθραυστη όψη της φυματικής. «Η φθίση, το γνωρίζω, είναι μια κολακευτική ασθένεια», έγραφε σε γράμμα της η Σάρλοτ Μπροντέ, όσο η αδερφή της Έμιλι πέθαινε από φυματίωση. Από φυματίωση θα πεθάνει και η ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη (1902-1930).
Όπως τονίζει συχνά ο Γκριν, το πως σκεφτόμαστε για μια ασθένεια καθορίζει και πως την αντιμετωπίζουμε. Στη Βόρεια Ευρώπη και την Αμερική, η φυματίωση θεωρούνταν μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα κληρονομική ασθένεια που μεταδίδεται στους ιδιαίτερα ευαίσθητους και ευφυείς – και επίσης μόνο στους λευκούς ανθρώπους (αποκαλείτο «Πανούκλα του Λευκού Ανθρώπου»). Αντίθετα, στη Νότια Ευρώπη και την Κίνα θεωρούνταν μεταδοτική ασθένεια, οπότε οι ασθενείς απομονώνονταν και κατά συνέπεια περιοριζόταν η μετάδοσή της. Η βιομηχανική επανάσταση και η αστικοποίηση οδήγησαν σε υψηλές συγκεντρώσεις ανθρώπων σε μικρούς χώρους και άρα σε μια έκρηξη κρουσμάτων φυματίωσης τον 18ο και 19ο αιώνα. Έπειτα, την αρχή του τέλους για τις ρομαντικές αντιλήψεις περί φυματίωσης σήμανε η ανακάλυψη του βακτηρίου της φυματίωσης, Mycobacterium tuberculosis, από τον Γερμανό γιατρό Ρόμπερτ Κοχ το 1882.
Ο Κοχ, μάλλον προσπαθώντας να ανταγωνιστεί τον πατέρα του εμβολιασμού και σύγχρονό του Λουί Παστέρ, ισχυρίστηκε εσφαλμένα πως είχε ανακαλύψει το εμβόλιο κατά της φυματίωσης. Τη «φούσκα» του Κοχ έσκασε ο Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, ο οποίος εκτός από συγγραφέας του Σέρλοκ Χολμς ήταν και γιατρός. Ο Κόναν Ντόιλ συνειδητοποίησε πως το «εμβόλιο» του Κοχ στην πραγματικότητα δεν προστάτευε από τη νόσο, αλλά μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος εντοπισμού όσων είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο, ακόμα κι αν δεν νοσούσαν. Η ίδια αρχή εφαρμόζεται σήμερα στο τεστ Mantoux (μαντού), που κάναμε όλοι στο νοσοκομείο ως παιδιά, όπου η γιατρός κάνει μια μικρή ένεση στο χέρι και ζωγραφίζει γύρω της μια γάτα ή κάποιο άλλο χαριτωμένο σχέδιο, για να διαπιστώσει αν μετά από μερικές ώρες το δέρμα στο σημείο φουσκώνει, το οποίο σημαίνει πως έχουμε έρθει σε επαφή με τη φυματίωση.
Όμως και μόνον η ανακάλυψη του μικροβίου ήταν σημαντική: ήδη στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα τα κρούσματα της φυματίωσης μειώθηκαν σημαντικά επειδή τα εκατομμύρια των ασθενών απομονώνονταν σε σανατόρια μακριά από τα αστικά κέντρα. Πολλές πόλεις στις νότιες και δυτικές ΗΠΑ, όπως η Πασαντίνα στην Καλιφόρνια, ιδρύθηκαν μετά τη μαζική μετανάστευση φυματικών από τα βόρεια και ανατολικά.
Ήδη το 1921 είχαμε το εμβόλιο BCG (Bacillus Calmette-Guerin), το οποίο δυστυχώς προστατεύει από τη σοβαρή νόσηση μόνο τα παιδιά κάτω των 5 ετών, και από το 1921 μέχρι σήμερα δεν έχει εγκριθεί κάποιο άλλο εμβόλιο κατά της φυματίωσης. Κατά τη δεκαετία του 1940 άρχισαν να αναπτύσσονται τα πρώτα αντιβιοτικά κατά της φυματίωσης και τη δεκαετία του 1950 οι θάνατοι από φυματίωση στην Ευρώπη και την Αμερική μειώθηκαν κατά 50%. Μέχρι το 1952 είχαν παρασκευαστεί δύο από τα πιο σημαντικά φάρμακα, η ισονιαζίδη και η πυραζιναμίδη, που μαζί με την εθαμβουτόλη (1961) και τη ριφαμπικίνη (1966) συνθέτουν το κοκτέιλ αντιβιοτικών του πρωτοκόλλου RIPE που αποτελεί μέχρι και σήμερα την πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της φυματίωσης – τουλάχιστον για όσους δεν νοσούν από βακτήρια ανθεκτικά στα συγκεκριμένα αντιβιοτικά, κάτι που γίνεται όλο και πιο συχνά.
Έτσι, χάρη στα φάρμακα αλλά και τα πρωτόκολλα γρήγορου εντοπισμού και απομόνωσης των κρουσμάτων, η φυματίωση πέρασε στην ιστορία της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και μοιάζει πλέον με φάντασμα του παρελθόντος. Κι όμως, από το 1950 μέχρι σήμερα έχουν πεθάνει από φυματίωση περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή περίπου όσοι πέθαναν συνολικά στον Α’ και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μαζί: μια θεραπεύσιμη, πλέον, ασθένεια στις δύο «προνομιούχες» ηπείρους, παρέμεινε ανίατη στον υπόλοιπο κόσμο.
Το παρελθόν μας, το παρόν τους
Όπως γράφει ο Γκριν σε πρόσφατο άρθρο του στον Atlantic, η πιο άμεση αιτία των σύγχρονων θανάτων από φυματίωση δεν είναι το βακτήριο M. tuberculosis, αλλά ο Homo sapiens.
Μέχρι το 1980 η φυματίωση είχε σχεδόν εξαλειφθεί στον ανεπτυγμένο κόσμο και τα σανατόρια έκλειναν, όμως χώρες όπως η Ινδία, η Βολιβία και η Καμπότζη είχαν ποσοστά φυματίωσης υψηλότερα από αυτά στην Αμερική πριν την ανακάλυψη των φαρμάκων, ενώ στην Αιθιοπία η κατάσταση ήταν παρόμοια με αυτή το 1882, όταν ο Κοχ ανακάλυψε το M. tuberculosis. Έπειτα, γύρω στο 1985, ξεκίνησε στον αναπτυσσόμενο κόσμο μια έκρηξη θανάτου: εξαιτίας της επιδημίας του HIV/AIDS, που διέλυε το ανοσοποιητικό σύστημα, όσοι οροθετικοί κολλούσαν φυματίωση πέθαιναν εντός ολίγων εβδομάδων. Ένα από τα πιο σοκαριστικά στοιχεία που παραθέτει ο Γκριν είναι πως στο Λεσόθο το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά 10 χρόνια από το 1985 έως το 2002.
Κατά τον Γκριν, ο ανεπτυγμένος κόσμος δεν ήταν καθόλου πρόθυμος να ασχοληθεί με το ζήτημα: το 2001, ο τότε επικεφαλής του USAID επιχειρηματολογούσε κατά της παροχής φαρμάκων HIV στην Αφρική, λέγοντας πως οι άνθρωποι στην Αφρική «δεν γνωρίζουν τι είναι τα ρολόγια. Δε χρησιμοποιούν δυτικά μέσα για να διαβάζουν την ώρα. Χρησιμοποιούν τον ήλιο. Αυτά τα φάρμακα πρέπει να χορηγούνται σε μια συγκεκριμένη χρονική ακολουθία στη διάρκεια της ημέρας και όταν λες «πάρτε το στις 10:00» θα πουν «τι εννοείς με 10:00»;».Φυσικά, κάτι τέτοιο δεν ισχύει και, όταν εφαρμόστηκαν, τα προγράμματα της αμερικανικής κυβέρνησης όπως το PEPFAR υπολογίζεται πως έσωσαν 25 εκατομμύρια ζωές.
Ένα άλλο πρόβλημα είναι το πρωτόκολλο DOTs (directly observed therapy) για την φυματίωση στον αναπτυσσόμενο κόσμο, το οποίο δημιουργήθηκε το 1970 και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα. Προβλέπει διάγνωση με δείγμα σάλιου που εξετάζεται με μικροσκόπιο (θεωρείται η πιο φτηνή και γρήγορη διαγνωστική μέθοδος αλλά «χάνει» το 50% των κρουσμάτων) και τη χορήγηση των φαρμάκων RIPE, πάντα όμως παρουσία νοσηλευτικού προσωπικού. Συγκεκριμένα, ο ασθενής υποχρεούται να πηγαίνει καθημερινά στην εκάστοτε υγειονομική δομή και να παίρνει τα χάπια μπροστά σε κάποιον νοσηλευτή (η πιο συνήθης θεραπεία απαιτεί τη λήψη χαπιών 5-7 φορές την ημέρα για 6-9 μήνες). Όπως γράφει ο Γκριν, αυτή η πλήρης έλλειψη εμπιστοσύνης στον ασθενή βασίζεται στον φόβο πως αν δεν λαμβάνεται συστηματικά θεραπεία, δημιουργείται εύφορο έδαφος ώστε η φυματίωση να γίνει ανθεκτική στα υπάρχοντα αντιβιοτικά.
Όμως, το να υποχρεώνεις τον ασθενή να διανύει μεγάλες αποστάσεις με ελλιπή μέσα μεταφοράς είναι εξαιρετικά πιθανό να έχει ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα, δηλαδή να μην πηγαίνει πάντα να παίρνει τα φάρμακά του, επειδή το κόστος για τον ίδιο (σε χρόνο ή χρήματα) είναι υπερβολικά υψηλό, ή επειδή φοβάται να απομονωθεί για μήνες ή χρόνια σε ένα νοσοκομείο. Σε χώρες όπως η Σιέρα Λεόνε η φυματίωση φέρει τεράστιο κοινωνικό στίγμα. Οι ασθενείς συχνά υποφέρουν από πλήρη κοινωνική απομόνωση, η οποία οδηγεί σε βαριές μορφές κατάθλιψης.
Ακόμα όμως κι αν τα κάνεις όλα σωστά και πηγαίνεις καθημερινά στο νοσοκομείο ή ζεις εκεί όπως ο Χένρι, είναι πιθανό η θεραπεία να μη λειτουργήσει επειδή πάσχεις από φυματίωση ανθεκτική στα αντιβιοτικά πρώτης γραμμής RIPE. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να σου χορηγηθεί ενδοφλέβια ένα άλλο, ιδιαίτερα τοξικό κοκτέιλ φαρμάκων, το οποίο προκαλεί μόνιμη απώλεια ακοής σε 20% των περιπτώσεων, καθώς και νεφρική ανεπάρκεια και βλάβες στο συκώτι. Αυτές είναι οι ενέσεις που χορηγήθηκαν στον Χένρι, αφού διαπιστώθηκε πως το RIPE δεν λειτουργούσε, με αποτέλεσμα να ξυπνήσει ένα πρωί στο νοσοκομείο χωρίς ακοή στο ένα αυτί.
Ο Χένρι έχασε την ακοή του επειδή λιγότερο τοξικές εναλλακτικές θεραπείες, όπως η βεδακιλίνη, θεωρούνταν υπερβολικά ακριβές για να του χορηγηθούν. Η βεδακιλίνη παρασκευάστηκε σε μεγάλο βαθμό με χρηματοδοτήσεις του αμερικανικού κράτους, αλλά η πατέντα της ανήκει στη Johnson&Johnson, η οποία εκμεταλλεύτηκε το μονοπώλιό της για να ζητά πολύ περισσότερα, τα οποία οι κυβερνήσεις πολλών χωρών όπως η Σιέρα Λεόνε προφανώς δεν μπορούσαν να διαθέσουν. Αντίστοιχα, η θυγατρική της Danaher Cepheid δημιούργησε μοριακά τεστ (όπως αυτά που κάνουμε για τον κορονοϊό) για τον γρήγορο εντοπισμό της ανθεκτικής σε αντιβιοτικά φυματίωσης, ώστε να μη χάνεται πολύτιμος χρόνος με τη χορήγηση αναποτελεσματικών φαρμάκων. Όμως, το κόστος τους ήταν απαγορευτικό για τα περισσότερα νοσοκομεία στη Δυτική Αφρική και τις φτωχότερες επαρχίες της Ινδίας, που μαστίζονται από φυματίωση.
Η πατέντα για την βεδακιλίνη έληγε πέρσι, όμως η J&J προσπάθησε να την επιμηκύνει. Δύο επιζήσασες της φυματίωσης και ακτιβίστριες μήνυσαν επιτυχώς την J&J στην Ινδία, όμως σε άλλες χώρες που μαστίζονται από φυματίωση η δευτερογενής πατέντα εφαρμόστηκε, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να παραχθούν φτηνά γενόσημα που θα μείωναν το κόστος της βεδακιλίνης κατά 60%. Τότε, ο Γκριν και το End TB Partnership ξεκίνησαν μια διαδικτυακή καμπάνια για να ασκήσουν πίεση στη Johnson&Johnson, έκαναν πολλή φασαρία και μετά από μήνες διαπραγματεύσεων πέτυχαν τον στόχο τους.
Ο Γκριν είχε χρησιμοποιήσει ξανά το «διαδικτυακό μεγάφωνο» που του παρέχει η διασημότητα του, για να πιέσει την Danaher να μειώσει την τιμή των μοριακών τεστ για τη φυματίωση, κάτι το οποίο πέτυχε, αφού η Danaher συμφώνησε να έχει μηδενικά κέρδη στις κάψουλες που παράγει για τα μοριακά τεστ.
Οι Τραμπ και Μασκ ξαναχτυπούν
Τα πράγματα έβαιναν καλώς στις αρχές του 2025: εμβόλια για τη φυματίωση βρίσκονταν στα τελευταία στάδια δοκιμών, ενώ ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ενέκρινε για πρώτη φορά ένα απλό διαγνωστικό τεστ για τη φυματίωση. Όμως, ο Τραμπ απέσυρε τις ΗΠΑ από τον ΠΟΥ και άρχισε να διαλύει το USAID, με αποτέλεσμα εκατοντάδες χιλιάδες ασθενείς να μην έχουν ξαφνικά πρόσβαση σε διαγνώσεις και φάρμακα. Στις αρχές Μαρτίου, ένας υπάλληλος της USAID υπολόγισε πως τα κρούσματα φυματίωσης με ανθεκτικότητα στα διαθέσιμα αντιβιοτικά ενδέχεται να αυξηθούν κατά 30% τα επόμενα χρόνια (τέθηκε σε διοικητική άδεια μετά τη δημοσίευση του αυτού του memo).
Σχεδόν το 50% της χρηματοδότησης για τη φυματίωση το 2024 προερχόταν από τις ΗΠΑ. Όπως εξηγεί ο Γκριν στο Atlantic, σε έρευνα που έγινε σε 31 χώρες μετά τη διακοπή χρηματοδότησης από το USAID, βρέθηκε πως μια στις 4 οργανώσεις που παρείχαν βοήθεια για την φυματίωση έχουν κλείσει εντελώς, ενώ περίπου οι μισές έχουν σταματήσει τις διαγνώσεις νέων κρουσμάτων.
Σύμφωνα με τον Γκριν, περικοπές στους πόρους του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ (NIH), τη μεγαλύτερη πηγή χρηματοδότησης για ιατρική έρευνα στον κόσμο, έχουν παγώσει σημαντικές έρευνες για την καταπολέμηση της φυματίωσης, όπως π.χ. για ένα διαγνωστικό τεστ με λήψη δείγματος από το στόμα (αντίστοιχο με αυτό που κάνουμε για τον στρεπτόκοκκο). Ένας συνάδελφος από την Κεντρική Αφρική του έστειλε φωτογραφία από μια αποθήκη γεμάτη με φάρμακα, τα οποία παραμένουν εκεί αχρησιμοποίητα αντί να χορηγηθούν στους φυματικούς, εξαιτίας της εντολής για παύση εργασιών του USAID.
Η παύση χορήγησης της θεραπείας ακόμα και για μερικές εβδομάδες μπορεί να δώσει χρόνο στο βακτήριο να αποκτήσει ανθεκτικότητα στα υπάρχοντα φάρμακα. Και δυστυχώς δεν διαθέτουμε πολλές εναλλακτικές, επειδή σταματήσαμε να τις αναζητούμε όταν λύθηκε το πρόβλημα της φυματίωσης στον δυτικό κόσμο (π.χ., μεταξύ του 1963 και του 2012 δεν εγκρίθηκε κανένα νέο φάρμακο για τη φυματίωση). Γι' αυτό πολλές μεταλλάξεις της φυματίωσης είναι ήδη ανθεκτικές στα φάρμακα που χορηγούνται στους ασθενείς εδώ και 60 χρόνια. Επιπλέον, επειδή δρα σχετικά αργά, η φυματίωση είναι ταυτόχρονα λοιμώδης αλλά και χρόνια αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα: το μέσο κρούσμα ενεργής φυματίωσης μεταδίδει την ασθένεια σε άλλα 10-15 άτομα ετησίως αν δε λάβει αγωγή (για τη γρίπη είναι 1-2 άτομα και για τον κόβιντ 1,4-2,4 άτομα). Το πάγωμα της χρηματοδότησης θα οδηγήσει στον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και ειδικά όσων πάσχουν από φυματίωση ανθεκτική στα αντιβιοτικά.
Ο Γκριν δεν είναι ο μόνος που κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: οι New York Times δημοσίευσαν αναλυτικό ρεπορτάζ που περιγράφει τις φρικιαστικές συνέπειες του παγώματος της χρηματοδότησης για τη φυματίωση παγκοσμίως, που έχει οδηγήσει σε απόλυτη παράλυση του συστήματος διάγνωσης και αντιμετώπισης της φυματίωσης σε χώρες όπως η Κένυα. Κλινικές, φαρμακεία και διαγνωστικά κέντρα έκλεισαν, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχασαν πρόσβαση σε απαραίτητα διαγνωστικά τεστ και φάρμακα, με αποτέλεσμα οι ασθενείς να επιδεινώνονται, οι οικογένειές τους που λάμβαναν προληπτική θεραπεία να κινδυνεύουν ξαφνικά ακραία από την ασθένεια και γονείς που πήγαν τα παιδιά τους να κάνουν τεστ λίγο πριν την ορκωμοσία του Τραμπ να περιμένουν ακόμα τα αποτελέσματα.
Η υγειονομική μυωπία της Δύσης
«Όπως είδαμε με τον COVID, όταν μια ανίατη ασθένεια εξαπλώνεται μεταξύ των πλουσίων και ισχυρών, αυξάνουμε δραματικά τις επενδύσεις μας σε εργαλεία για τη θεραπεία και την πρόληψη της», γράφει ο Γκριν. Γι’ αυτό, στον ανεπτυγμένο κόσμο, ακούμε για την φυματίωση συνήθως ως μια επικείμενη και όχι υφιστάμενη κρίση: είναι επικίνδυνο και για εμάς να δώσουμε στη φυματίωση τόσες ευκαιρίες να αναπτύξει ανθεκτικότητα στα υπάρχοντα φάρμακα, γιατί τότε δε θα τη γλιτώσουμε ούτε εμείς. Όπως λέει ο Γκριν, «η τρομολαγνεία για τα υπερβακτήρια είναι ένας τρόπος για να κάνουμε τους ανθρώπους στις πλούσιες κοινότητες να ενδιαφερθούν για τη φυματίωση».
Πάντως, είναι γεγονός πως τα κρούσματα φυματίωσης αυξάνονται σιγά-σιγά και στον δυτικό κόσμο: κατά την πανδημία, η διαταραχή των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων επηρέασε τα φάρμακα της φυματίωσης, οπότε υπήρξε αύξηση των κρουσμάτων. Στις ΗΠΑ σημειώθηκαν το 2024 περισσότερα κρούσματα από κάθε άλλη χρονιά από τότε που το CDC ξεκίνησε τις καταγραφές τη δεκαετία του ‘50. Τώρα, στην Αφρική και την ανατολική Ασία εκρήγνυνται βόμβες φυματίωσης ενώ τα διαθέσιμα φάρμακα περιμένουν σε αποθήκες. Ίσως είναι πράγματι θέμα χρόνου η φυματίωση να πλησιάσει τόσο πολύ τη Δύση, που να μπορέσουμε να τη διακρίνουμε παρά την υγειονομική μας μυωπία. Εναλλακτικά, το βιβλίο του Γκριν θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως ένα απαραίτητο ζευγάρι γυαλιά.
