Αθήνα: Μια πρωτεύουσα χωρίς δημοτικές βιβλιοθήκες

Πλάι στον Σταθμό Λαρίσης, ανάμεσα στις λεωφόρους μιας γκρίζας περιοχής που έχει αφεθεί στην τύχη της, βρίσκεται η Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηναίων. Φτάνοντας σήμερα στο στενό πεζοδρόμιο μπροστά από την είσοδό της στη Δομοκού, αυτό που αντικρίζει κανείς είναι ένα χοντρό λουκέτο στην είσοδο. Για περισσότερο από έναν χρόνο πλέον, η βιβλιοθήκη δεν λειτουργεί. Αυτό όμως δεν είναι το μοναδικό της πρόβλημα. Η ανακαίνιση, εξαιτίας της οποίας έχει κλείσει και που κανείς δεν μοιάζει να ξέρει πότε ακριβώς θα τελειώσει, ήρθε απλά να προστεθεί στην αδυναμία επαρκούς συντήρησης του τεράστιου πλούτου των κειμηλίων της, την εγκατάλειψη, την υποστελέχωση και την απουσία πολιτικής αγορών νέων τίτλων. Η πόλη που μόλις λίγα χρόνια πριν χρίστηκε από την UNESCO παγκόσμια πρωτεύουσα βιβλίου –μια εποχή από την οποίαν, όπως λένε αυτοί που γνωρίζουν καλά το θέμα, η Αθήνα δεν έμαθε τίποτα– μοιάζει ουραγός ανάμεσα στις δημοτικές δανειστικές βιβλιοθήκες πανελλαδικά.

Image

Σε αντίθεση με μια σειρά από άλλους Δήμους, όπως η Θεσσαλονίκη, τα Χανιά και το Κερατσίνι, η Αθήνα δεν κατάφερε να δημιουργήσει διευρυμένο δίκτυο βιβλιοθηκών. Για τα επτά συνολικά δημοτικά διαμερίσματα, οι βιβλιοθήκες που διοικητικά υπάγονται στον Οργανισμό Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας (ΟΠΑΝΔΑ) είναι πέντε· εκτός από την Κεντρική, η μόνη άλλη για ενήλικες είναι η Ιωάννειος δανειστική, που συστεγάζεται –θυμίζοντας εφορία– στον 3ο όροφο ενός κληροδοτήματος μαζί με άλλες υπηρεσίες στην οδό Πανόρμου. Η συλλογή της είναι μικρή και παλιά, ενώ η βιβλιοθήκη δεν διαθέτει καν βιβλιοθηκονόμο, αφού ο τελευταίος συνταξιοδοτήθηκε. Στην ίδια μοίρα είναι και η βρεφική βιβλιοθήκη λίγο πιο κάτω. Κατά συνέπεια, οι πέντε βιβλιοθηκονόμοι της κεντρικής βιβλιοθήκης αναγκάζονται να εργάζονται εναλλάξ σε αυτές, για να καλύπτουν τις ανάγκες. Ακόμα, ο Δήμος διαθέτει την παιδική βιβλιοθήκη απέναντι από την κεντρική και μια παιδική-εφηβική στο Πάρκο για τον Παιδί και τον Πολιτισμό, στο 7ο δημοτικό διαμέρισμα.

Το 2018 οι επισκέπτες των βιβλιοθηκών του Δήμου Αθηναίων ξεπέρασαν τους 40.000 και δανείστηκαν περισσότερα από 20.000 βιβλία, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας.

Μπήκαμε στο υπό ανακαίνιση κτίριο της κεντρικής βιβλιοθήκης της Αθήνας και αναζητήσαμε τους λόγους για τους οποίους η πόλη δεν έχει τις βιβλιοθήκες που θα ταίριαζαν σε μια πρωτεύουσα. Στη συνέχεια, ανακαλύψαμε τα συστατικά που κάνουν άλλες δημοτικές βιβλιοθήκες να ξεχωρίζουν.

Το κτίριο

Ανεβαίνοντας τα σκαλιά του μεσοπολεμικού κτιρίου, μόνο η προτομή του Άγγελου Σικελιανού στην είσοδο παραπέμπει τον επισκέπτη σε χώρο πολιτισμού. Το μιλιταριστικής αισθητικής κτίριο ήταν κάποτε το φρουραρχείο των Αθηνών. Είναι αυστηρό, μοιάζει αφιλόξενο και είναι γεμάτο μικρά δωμάτια που κάποτε πρέπει να χρησίμευαν ως υπηρεσιακά γραφεία. Η βιβλιοθήκη της Αθήνας κατέληξε εκεί μετά από τον σεισμό του 1999, όταν το κτίριο του Δημαρχείου στην πλατεία Κοτζιά κρίθηκε ακατάλληλο για να αντέξει το βάρος της. Ήδη από τη μεταφορά στη Δομοκού, το κτίριο είχε προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν.

Image

Τελικά τα σχέδια για την ανακαίνιση υπέγραψε το Πολυτεχνείο Κρήτης, η μελέτη του οποίου εγκρίθηκε το 2018, όπως επισημαίνουν μέλη του τότε Διοικητικού Συμβουλίου, αλλά και εργαζόμενοι του οργανισμού. Ωστόσο, πέρασαν περισσότερα από τέσσερα χρόνια μέχρι τον Ιούνιο του 2022 για να συναφθεί η σύμβαση, ύψους 207.945,08 ευρώ. Μέχρι στιγμής και παρά τη διαβεβαίωση της προηγούμενης διοίκησης του Δήμου τον περασμένο Οκτώβριο ότι το έργο θα ολοκληρωνόταν μέχρι το τέλος του 2023, όχι μόνο δεν είχε παραδοθεί, αλλά η αρχική εξάμηνη σύμβαση έχει πάρει πέντε φορές παράταση, με την τελευταία προθεσμία να λήγει τον Απρίλιο του 2024.

Σήμερα οι εργασίες έχουν παγώσει. Τα έπιπλα έχουν απομακρυνθεί, τα πατώματα έχουν ξηλωθεί και στα λίγα ανοιχτά βιβλιοστάσια κρέμονται προστατευτικά καλύμματα. Πίσω από τις κλειστές πόρτες ένας αξιοσημείωτος πλούτος από εκδόσεις, αρχεία εφημερίδων και καταγραφές από ολόκληρη την ιστορία της Αθήνας περιμένει, ενώ η στατικότητα και ο κλιματισμός, παράγοντες απαραίτητοι για τη διατήρηση των κειμηλίων και την καθημερινή λειτουργία της βιβλιοθήκης και την ασφάλεια των εργαζομένων, παραμένουν ζητούμενα.

Image

Αν και τα σχέδια της μελέτης του Πολυτεχνείου, τα οποία είδαμε, μοιάζουν εξαιρετικά εντυπωσιακά, προβλέποντας τη δημιουργία ενός χώρου σύγχρονου, αισθητικά ανώτερου από τον υπάρχοντα και φιλικότερου προς τον επισκέπτη, εξίσου εντυπωσιακή φαίνεται η προοπτική να έχουν ολοκληρωθεί μέσα στους επόμενους δύο μήνες. Για τον αρμόδιο αντιδήμαρχο υποδομών, Ανδρέα Γραμματικογιάννη, «οι εργασίες δεν προχωρούν αυτή τη στιγμή γιατί έχουν εντοπιστεί πολλά προβλήματα στην εργολαβία». Ο ίδιος, αν και δεν ακούγεται ιδιαίτερα αισιόδοξος, επισημαίνει ότι «ο Δήμος προσπαθεί προκειμένου τα προβλήματα να επιλυθούν και το έργο να έχει προχωρήσει μέχρι τις 30 Απριλίου που λήγει και η τελευταία παράταση». Απαντώντας στις ανησυχίες ότι η αποκατάσταση της θέρμανσης και της ψύξης δεν έχουν προβλεφθεί στη σύμβαση ανακαίνισης, επισημαίνει ότι «όλα τα θέματα που υπάρχουν στο κτίριο θα πρέπει να αντιμετωπιστούν στα πλαίσια αυτής της εργολαβίας, χωρίς να μείνουν εκκρεμότητες».

Η τελευταία αγορά βιβλίων έγινε το 2017

Όμως το κτιριακό σε καμία περίπτωση δεν είναι η μοναδική ανοιχτή πληγή της χρόνια υποβαθμισμένης δημοτικής βιβλιοθήκης του Δήμου Αθηναίων. Ένα δεύτερο πρόβλημα που εντοπίζει κανείς ψάχνοντας, είναι ότι η τελευταία ανανέωση της συλλογής βιβλίων έγινε το 2017. Συγκεκριμένα ξεκίνησε το 2017 και ολοκληρώθηκε το 2018 με μεγάλη δυσκολία. Καλά πληροφορημένες πηγές γύρω από το θέμα περιγράφουν μια ιδιαίτερα βραδυκίνητη κατάσταση, η οποία αποδίδεται σε μεγάλη γκάμα παραγόντων. Για αρχή, δεν υπάρχει συστηματική παρακολούθηση της εκδοτικής παραγωγής, λένε οι ίδιες πηγές. Οπότε το 2017 έπρεπε να συνταχθεί μια μακρά λίστα τίτλων, η οποία αναγκαστικά έπρεπε να επικαιροποιείται διαρκώς, καθώς μέχρι να ολοκληρωθούν οι γραφειοκρατικές διαδικασίες που απαιτούσε η νομοθεσία, οι τίτλοι εξαντλούνταν από τα ράφια των βιβλιοπωλείων.

Image

Αυτό όμως ήταν το απλούστερο βήμα. Η γραφειοκρατία που απαιτούσε η διαδικασία δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση, όπως ισχυρίζονται τότε εργαζόμενοι του ΟΠΑΝΔΑ. Ακόμα, τα βιβλιοπωλεία δεν ήθελαν να συνεργαστούν, καθώς έκριναν ότι η προμήθεια βιβλίων στον πρώτο Δήμο της χώρας δεν αποτελούσε μια συμφέρουσα συνεργασία, καθώς φοβούνταν όχι μόνο τη μεγάλη διαδικασία αλλά και την καθυστέρηση των πληρωμών. Προσωπικές διαβεβαιώσεις των τότε παραγόντων του Δήμου εξασφάλισαν τις τρεις, απαραίτητες από τον νόμο, προσφορές για να προχωρήσει ο δημόσιος διαγωνισμός για την ανανέωση της συλλογής της δημοτικής βιβλιοθήκης.

Εκείνη την εποχή λοιπόν που η Αθήνα ετοιμαζόταν να γίνει η παγκόσμια πρωτεύουσα βιβλίου, η προμήθεια που έγινε άγγιξε τα 80.000 ευρώ κι αντιστοιχούσε σε περίπου 10.000 νέους τίτλους, όπως μας εξηγούν οι ίδιες πηγές. Τα νέα βιβλία όμως δεν έφτασαν γρήγορα στα ράφια στα οποία είχε πρόσβαση το κοινό, αφού ακολούθησε μια μακρά και αργόσυρτη διαδικασία καταλογογράφησης.

Κάπως έτσι, έκτοτε δεν έχουν προϋπολογιστεί ξανά κονδύλια για την αγορά νέων τίτλων, αν και αυτό συμβαίνει σε ετήσια βάση σε άλλες βιβλιοθήκες. Για τον Δημήτρη Καπερώνη, πρώην εκπρόσωπο των εργαζομένων του ΟΠΑΝΔΑ και παρόντα σε όλες τις συνεδριάσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του Οργανισμού τα τελευταία τέσσερα χρόνια, είναι ξεκάθαρο ότι σε καμία περίπτωση δεν λείπουν τα χρήματα για κάτι τέτοιο. «Τα τελευταία χρόνια δεν θυμάμαι να είχε γίνει ποτέ κάποια προσπάθεια για να αγοραστούν βιβλία, δεν θυμάμαι να τίθεται τέτοιο θέμα. Αλλά δεν πιστεύω σε καμία περίπτωση ότι δεν φτάνουν τα χρήματα, είναι πιο περίπλοκο το θέμα και έχει να κάνει με τις χρονοβόρες διαδικασίες. Αλλά όποιες κι αν είναι οι διαδικασίες, κάποτε αυτές πρέπει να ξεκινούν».

Image

Πηγές μέσα στον Οργανισμό διατυπώνουν την άποψη ότι η αγορά νέων βιβλίων δεν είναι η κυριότερη ανάγκη που έχει η βιβλιοθήκη της Αθήνας. Πρώτον, γιατί θεωρούν επαρκέστατο τον μεγάλο όγκο τίτλων που ήδη διατίθενται, καθώς εξηγούν ότι οι πολίτες απευθύνονται συχνά στην κεντρική βιβλιοθήκη της Αθήνας για όσα δεν μπορούν να βρουν αλλού. Αντιθέτως, κρίνουν ότι η διαχείριση και αξιοποίηση αυτού του πλούτου είναι το πρωτεύον. Δεύτερον, γιατί από τη στιγμή που το κτίριο δεν λειτουργεί, όλα τα άλλα μοιάζουν με πολυτέλειες.

Πράγματι, σε απόλυτη προτεραιότητα βρίσκεται η ολοκλήρωση της ανακαίνισης. Μετά από αυτό όμως, είναι απαραίτητο η Αθήνα να αποκτήσει την ποιότητα αλλά και το δίκτυο των βιβλιοθηκών που της αναλογεί. Χωρίς να δημιουργήσει πολλές μικρές μιζέριες, γύρω από τη μεγάλη μιζέρια της κεντρικής βιβλιοθήκης. Για τη νέα Πρόεδρο του ΟΠΑΝΔΑ, Ελένη Ζωντήρου, στόχος είναι να ενταχθούν χρήματα στον επόμενο προϋπολογισμό για να αγοραστούν βιβλία, καθώς διαπιστώνεται ότι τα τελευταία χρόνια δεν ήταν στις προτεραιότητες μια τέτοια δαπάνη. Η ίδια θέλει επίσης επανασχεδιασμό των παιδικών βιβλιοθηκών στο 7ο διαμέρισμα και έχει, όπως δηλώνει, κινήσει τις διαδικασίες για το άνοιγμα οκτώ θέσεων για πρακτική άσκηση προκειμένου έστω και έτσι να στελεχωθούν οι βιβλιοθήκες και να διευρυνθεί το ωράριο για να εξυπηρετούνται οι εργαζόμενοι πολίτες.

Οι άλλοι γιατί μπορούν;

Η νομοθεσία που διέπει τις αγορές βιβλίων στις δημοτικές βιβλιοθήκες της χώρας είναι σε όλες η ίδια και σίγουρα είναι ιδιαίτερα γραφειοκρατική. Ωστόσο, η δημοτική βιβλιοθήκη των Χανίων, η δημοτική βιβλιοθήκη του Κερατσινίου-Δραπετσώνας και το Χαλάνδρι, ενδεικτικά, έχουν καταφέρει όχι μόνο να ανανεώνουν ετήσια τις συλλογές των τίτλων τους, αξιολογώντας την εκδοτική παραγωγή και ενσωματώνοντας τις επιθυμίες των μελών τους, αλλά και να δημιουργούν ολοένα και περισσότερες παροχές, μετατρέποντας άχαρα κτίρια σε πολύχρωμες κοιτίδες πολιτισμού και συνύπαρξης. Γεγονός που αποδεικνύει ότι όλα είναι θέμα προτεραιοτήτων.

Όταν το 2007 η Βιβή Χουδαλάκη ανέλαβε τη δημοτική βιβλιοθήκη Χανιών, μπήκε σε ένα μέρος που της θύμιζε δεκαετία του ’60: δεν υπήρχε οργάνωση, βιβλιοθηκονομικό πρόγραμμα, δανεισμός μέσω υπολογιστή, ενώ τα βιβλία ήταν κλειστά μέσα στα βιβλιοστάσια (δεν μπορούσε να τα δει κάποιος όλα και να διαλέξει). Έκτοτε, η ίδια περιγράφει ότι «μαζί με τους συναδέλφους και την εκάστοτε δημοτική αρχή κάναμε έναν μακρύ αγώνα δρόμου, βήμα-βήμα. Αφού τα διευθετήσαμε αυτά, στη συνέχεια ανακαινίσαμε την αίθουσα που ήταν η προσωπική βιβλιοθήκη του Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία αποτελούνταν τότε από 8.500 βιβλία, κλειδωμένα. Την κάναμε μια ωραία αίθουσα ανοιχτή στο κοινό. Φέραμε βιβλία στο αναγνωστήριο και κάναμε εκδηλώσεις και παρουσιάσεις για να μπει νέος κόσμος στη βιβλιοθήκη. Το 2013 το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος μας επέλεξε μαζί με άλλες εννέα βιβλιοθήκες για δημιουργία χώρου με υπολογιστές, σαλονιού αναψυχής, music studio» μου λέει. «Με όλα αυτά, η βιβλιοθήκη άλλαξε πρόσωπο, και έγινε κέντρο δημιουργικότητας και πολιτισμού».

Image

Αν και η πόλη των Χανίων άλλαξε πολλούς δημάρχους όλα αυτά τα χρόνια, τα στελέχη της βιβλιοθήκης μπορούσαν να πείσουν την εκάστοτε δημοτική αρχή για όσα ήταν απαραίτητα. «Έτσι κι εγώ ως προϊσταμένη μπορούσα να ζητάω κάθε χρόνο να ενταχθεί ένα σεβαστό ποσό στον προϋπολογισμό του Δήμου για τις αγορές νέων βιβλίων». Σύμφωνα με τη Χουδαλάκη, το ποσό αγορών κάθε φορά ξεκινά από 10.000 και μπορεί να φτάσει ακόμα και τα 20.000 ευρώ. Η ίδια εξηγεί ότι διαλέγουν αυτά που πρέπει οπωσδήποτε να αγοράσουν «παρακολουθώντας διαρκώς τη νέα βιβλιογραφία». Κάπως έτσι, οι δημοτικές βιβλιοθήκες της πόλης δάνεισαν μόνο πέρσι 45 χιλιάδες βιβλία, όπως αναφέρεται στον ετήσιο απολογισμό τους – αριθμός εντυπωσιακός αναλογικά με τον πληθυσμό της πόλης. Την ίδια ώρα, 2.309 νέοι τόμοι προστέθηκαν στις συλλογές της το 2023.

Με τον ίδιο τρόπο παρακολουθούν τη νέα εκδοτική παραγωγή και στη βιβλιοθήκη Χαλανδρίου, που αν και δεν έχει ιδιαίτερα διευρυμένο ωράριο, είναι αρκετά γνωστή ανάμεσα στους βιβλιόφιλους. Η Σοφία Κορωναίου, προϊσταμένη της βιβλιοθήκης, τονίζει ότι φροντίζει κάθε χρόνο να διασφαλίζει ένα ποσό στον προϋπολογισμό για νέες αγορές, παρότι οι διαδικασίες είναι πάντα και γι' αυτούς ένας πονοκέφαλος. Επίσης πέρυσι αποκτήθηκαν νέοι τόμοι και στις τρεις πολύχρωμες δημοτικές βιβλιοθήκες στον Δήμο Κερατσινίου-Δραπετσώνας, με το ποσό που διεκδικεί η βιβλιοθήκη για τέτοιες δαπάνες να είναι γύρω στα 15.000 ευρώ τη φορά (που μπορεί να είναι ανά έτος ή διετία).

Image

Μπορεί το κτίριο που στεγάζει την κεντρική βιβλιοθήκη του Δήμου να μην είναι εντυπωσιακό εκ πρώτης όψεως, αλλά το Κερατσίνι δεν έχει τον κτιριακό πλούτο της Αθήνας. Παρόλα αυτά, έχει καταφέρει να συστεγάζει την κεντρική του βιβλιοθήκη μαζί με άλλες δραστηριότητες γύρω από τον πολιτισμό μέσα σε ένα πολυώροφο κτίριο – πάνω από τον δεύτερο όροφο του Πνευματικού Κέντρου «Μελίνα Μερκούρη» που φιλοξενεί τη βιβλιοθήκη, γίνονται μαθήματα χορού και μουσικής, γεγονός που έχει βολέψει αρκετούς γονείς, όπως μας ενημερώνουν οι εργαζόμενοι της βιβλιοθήκης. Με δεδομένο ότι στο Κερατσίνι η βιβλιοθήκη είναι ανοιχτή όλη μέρα και μέχρι τις 20:00 το βράδυ, οι γονείς μπορούν να διαβάζουν ή να δουλεύουν στην αίθουσα υπολογιστών, όσο περιμένουν τα παιδιά τους να ολοκληρώσουν τις δραστηριότητές τους στον ακριβώς από πάνω όροφο.

Image

Πέρα από τους γονείς όμως, την ώρα που μπαίνω στους χώρους της βιβλιοθήκης διαπιστώνω ότι η αίθουσα των υπολογιστών –το Κερατσίνι είχε ενταχθεί, όπως τα Χανιά, στο πρόγραμμα του ιδρύματος Στ. Νιάρχος– είναι γεμάτη κόσμο. «Είναι κυρίως φοιτητές που διαβάζουν για την εξεταστική» μου εξηγούν στελέχη της βιβλιοθήκης. Φαίνονται πολύ περήφανοι για όσα έχουν καταφέρει. Θέλουν κυρίως να μου μιλήσουν για το νέο τους κατόρθωμα: πριν λίγο καιρό ξεκίνησε να λειτουργεί το βιβλιοαυτοκίνητό τους. Πρόκειται για ένα βανάκι αραγμένο κάθε φορά σε άλλο πάρκο ή πλατεία, που δανείζει βιβλία, δίνοντας την ευελιξία στους δανειζόμενους να τα επιστρέψουν σε όποια δημοτική βιβλιοθήκη τους βολεύει. Μαθαίνω ότι η προϊσταμένη της βιβλιοθήκης θα πάρει δίπλωμα γ΄ κατηγορίας προκειμένου να μπορεί να οδηγεί το φορτηγάκι τα Σάββατα, διασφαλίζοντας ότι πάντα θα είναι πιστό στο ραντεβού του με τους κατοίκους. Διεκδικούσαν για χρόνια τη λειτουργία βιβλιοαυτοκινήτου, έτσι τώρα θέλουν να το κάνουν όπως το οραματίστηκαν – γι' αυτό και δεν αφήνουν τίποτα στην τύχη.

Image

Μπορεί στους δημάρχους να αρέσει περισσότερο να κόβουν κορδέλες μπροστά από πλατείες, πεζοδρόμια και άλλα έργα βιτρίνας, όπως μου είπε κάποιος στα πλαίσια αυτού του ρεπορτάζ, μπορεί να μην δίνουν εύκολα χρήματα για βιβλιοθήκες και βιβλία, αλλά όπως φάνηκε, αλλού λιγότερο κι αλλού περισσότερο, αλλού με περισσότερη πίεση κι αλλού με περισσότερο μεράκι, υπάρχουν πόλεις που διεκδίκησαν αυτό που τους αναλογούσε. Για τις δημοτικές βιβλιοθήκες της Αθήνας, όμως, η ώρα μηδέν έχει ήδη παρέλθει.