«Περί µετάδοσης»: Η πανδημία είναι σύμπτωμα. Το οικοσύστημά μας έχει μολυνθεί

Η καλή λογοτεχνία δεν πρέπει να δίνει εύκολες απαντήσεις, υποδεικνύει ένα δημοφιλές ρητό. Αντιθέτως, οφείλει να θέτει τις κατάλληλες ερωτήσεις. Ο Πάολο Τζορντάνο δηλώνει ευθαρσώς και προγραμματικά ότι δεν έχει στο τσεπάκι του τις απαντήσεις που όλοι αναζητούμε. Όσο όμως ο αναγνώστης διαβάζει το ολιγοσέλιδο Περί μετάδοσης. Επιστήμη, άνθρωπος και κοινωνία στην εποχή της πανδημίας, αντιλαμβάνεται ότι ο συγγραφέας διατυπώνει τις πιο καίριες ερωτήσεις για όσα βιώνουμε. Ποια λάθη κάναμε έως τώρα; Ποια λάθη πρέπει να αποφύγουμε στο μέλλον; Και πολλές ακόμη ερωτήσεις που όλοι –ή τέλος πάντων οι περισσότεροι– θα θέλαμε να υποβάλλουμε, αλλά τις κρατάμε μέσα μας.

Αυτές τις μέρες που υπάρχει ανάγκη για ξεκάθαρη ενημέρωση κι ανάλυση, το inside story προσφέρει όλα τα άρθρα γύρω από τον Covid-19 ελεύθερα σε όλους τους αναγνώστες. #ΜένουμεΣπίτι: Ανακαλύψτε πάνω από2.500 ρεπορτάζ και ιστορίες του inside story. Γραφτείτε για έναν μήνα δωρεάν EΔΩ

Κρατάμε πολλά μέσα μας αυτές τις μέρες. Είναι πολλά τα συναισθήματα που πνίγουμε. Με κυρίαρχο και πρωταρχικό τον φόβο. «Σε μια τέτοια κρίση, οι ευσεβείς πόθοι όχι μόνο διαψεύδονται, αλλά τροφοδοτούν το άγχος και τους φόβους μας» γράφει ο Τζορντάνο. Δεν το γράφει όμως επικριτικά. Εκλογικεύει τον φόβο ως απότοκο της πανδημικής κρίσης. Ενδεχομένως και ως απαραίτητο σωτήριο βήμα για να την ξεπεράσουμε. «Γνωρίζουμε ότι η επιδημία θα αλλάξει αν αλλάξουμε εμείς, αν σταματήσουμε να δουλεύουμε, αν κρατήσουμε αποστάσεις ασφαλείας, αν φοβηθούμε (και πόσο): οι προσομοιώσεις μας πρέπει να πάρουν υπόψη ακόμα και τον φόβο» τονίζει ο Ιταλός συγγραφέας.

Το Περί μετάδοσης γράφτηκε μέσα σε λίγες ημέρες από τα τέλη Φεβρουαρίου έως τις αρχές Μαρτίου. Σαράντα μέρες πριν και μας φαίνεται λες κι έχουν περάσει χρόνια. Θυμάστε πώς ήταν ο κόσμος τότε; Στην Ιταλία μετρούσαν λιγότερα από 1.000 κρούσματα. Συνέχιζαν τη ζωή τους, απλώς δεν φιλιόντουσαν και δεν μοιράζονταν φαγητό από κοινά πιάτα. Στην Ελλάδα συζητούσαμε αν πρέπει να ακυρωθούν τα καρναβάλια, κι αν θα σταματήσουν οι πιστοί να κοινωνούν. Αν είναι δυνατόν, λέγαμε οι περισσότεροι. Αποφεύγαμε να αντικρίσουμε την πραγματικότητα που ερχόταν ορμητικά κατά πάνω μας, συλλογικά αρνούμασταν να αντικρίσουμε το αδιανόητο. Αποδείχθηκε όμως άσκοπο. Σαν τον οδηγό που κλείνει τα μάτια του όταν συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να αποφύγει τη σύγκρουση.

Ο Τζορντάνο περιγράφει την άρνηση που νομοτελειακά βιώνουν, ο ένας μετά τον άλλον, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι του απέραντου πλανήτη που ξάφνου έγινε τόσο ασφυκτικός. Κλειστήκαμε όλοι στα σπίτια μας. Θέλοντας και μη. Μόνοι με τις αναπάντητες ερωτήσεις μας. Μόνοι και ταυτόχρονα όλοι μαζί. Διαφορετικοί και απολύτως ίδιοι. Όλοι μας (σχεδόν) εξίσου αδύναμοι απέναντι στην αόρατη απειλή. «Ο CoV-2 δεν ενδιαφέρεται για την ηλικία, το φύλο, την εθνικότητα, τις προσωπικές μας προτιμήσεις» σημειώνει ο συγγραφέας. Στην πράξη αναδεικνύει ότι μπροστά στον ιό είμαστε όλοι ίδιοι. Για την ακρίβεια ολόκληρο το ανθρώπινο είδος εμπίπτει σε μία απ’ αυτές τις τρεις κατηγορίες: επίνοσοι, μολυσμένοι και αναρρώσαντες (ελπίζουμε και ανοσοποιημένοι).

Η συνειδητοποίηση της κοινής, οικουμενικής μας μοίρας, θυμίζει σενάριο ταινίας επιστημονικής φαντασίας. Από αυτά τα B movies που προβάλλονται αργά τη νύχτα. Δεν αναρωτιέστε κι εσείς αν όλο αυτό που ζούμε είναι μυθοπλασία; Να μια πρόσθετη δυσκολία για ένα nonfiction βιβλίο που γράφεται εν θερμώ. Ειδικά όταν θυμίζει τόσο πολύ fiction. Ο Πάολο Τζορντάνο, όμως, όχι μόνο προσπερνά τον σκόπελο, αλλά τον αξιοποιεί λογοτεχνικά. Άριστος καπετάνιος.

Το πρώτο βιβλίο του Τζορντάνο, Η μοναξιά των πρώτων αριθμών (εκδ. Ωκεανίδα, μετ. Άννα Παπασταύρου) είναι ευφυές και καλογραμμένο βιβλίο και έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ. Τόσο καλογραμμένο που εκνευρίζει τους επαγγελματίες γραφιάδες – ειδικά αν συνειδητοποιήσουν ότι το υπογράφει ένας outsider, ένας θεωρητικός φυσικός (διδάκτωρ στη Φυσική των Στοιχειωδών Σωµατιδίων) που δεν δηλώνει καν πεζογράφος. Ακολούθησαν τρία ακόμη βιβλία που μεταφράστηκαν σε αρκετές γλώσσες και απέσπασαν διακρίσεις. Δεν είναι όμως ούτε τα βραβεία ούτε οι πωλήσεις που συνοδεύουν τη συγγραφική πορεία του 38χρονου Ιταλού, που θα σε παροτρύνουν να διαβάσεις το νέο του πόνημα. Αυτό που θα σε μαγνητίσει είναι η ικανότητά του να περιγράφει το, πρωτοφανές για τις γενιές μας, συλλογικό βίωμα και να ιχνηλατεί τις πρώιμες συνέπειες της πανδημίας στις κοινωνίες και τα άτομα.

«Στην επιδημία, η επιστήμη μάς έχει απογοητεύσει» γράφει ο Τζορντάνο. «Θέλουμε βεβαιότητες και μας δίνει απόψεις. Ξεχνάμε ότι πάντοτε έτσι λειτουργεί η επιστήμη, ότι μόνο έτσι μπορεί να λειτουργήσει, ότι για την επιστήμη η αμφιβολία είναι πιο ιερή από την αλήθεια».

Τι κάνει λοιπόν εκ μέρους μας ο συγγραφέας; Εκφράζει την ανάγκη να κατανοήσουμε τι και γιατί συνέβη, αλλά κυρίως τι και γιατί θα συμβεί στο μέλλον. «Η φύση προτιμά είτε ιλιγγιώδεις εξελίξεις, είτε πολύ ήπιες· είτε εκθετικές, είτε λογαριθμικές» γράφει. Αυτή η «μη γραμμική φύση» όπως εκφράζεται στον πανδημικό κύμα που σαρώνει τον πλανήτη μπορεί να μην εκπλήσσει τους επιστήμονες, αλλά αφήνει «εμβρόντητους όλους τους άλλους». Όλους μας. Γι’ αυτό ψάχνουμε απαντήσεις χωρίς καλά καλά να μπορούμε να σχηματοποιήσουμε τα ερωτήματα. Χωρίς να προτάσσει το επιστημονικό του υπόβαθρο, ο Τζορντάνο το αξιοποιεί για να διατυπώσει τις κατάλληλες ερωτήσεις εκ μέρους μας.

Ειδικά αυτές που αποφεύγουν να απαντήσουν οι ειδικοί. Ενδεχομένως για να μη μας τρομάξουν. Ή για να μη μας καθησυχάσουν. Ποιος ξέρει; «Κοιτάζουμε τους εμπειρογνώμονες όπως τα μικρά παιδιά κοιτάζουν τους γονείς τους να τσακώνονται» γράφει. «Κι έπειτα αρχίζουμε να τσακωνόμαστε μεταξύ μας». Σκεφτόμουν αυτή την πρόταση όσο άκουγα δυο κυρίες να λογομαχούν στη λαϊκή. Η μεν είχε φωνάξει σε έναν πωλητή επειδή δεν φορούσε μάσκα, η δε της έλεγε ότι είναι υπερβολική. «Δεν προστατεύει η μάσκα κυρία μου» της φώναζε. «Είναι όλοι στην τσίτα αυτές τις μέρες» σχολίασε η ευγενική κυρία που πουλάει αυγά ημέρας.

«[…] τώρα που είμαστε στο έλεος αυτής της καινούριας μικροσκοπικής δύναμης που έχει την αλαζονεία να αποφασίζει για μας, νιώθουμε ανυπομονησία και θυμό, σαν να κολλήσαμε σε μποτιλιάρισμα αλλά χωρίς κανέναν άλλο γύρω μας» προσπαθεί να εξηγήσει τις συμπεριφορές μας ο Τζορντάνο. «Κάτω από την αόρατη εξουσία του ιού, θέλουμε να επιστρέψουμε στην κανονική ζωή, νιώθουμε ότι έχουμε το δικαίωμα να επιστρέψουμε στη φυσιολογικότητα, στην ομαλότητα. Ξαφνικά, η ομαλότητα είναι το πιο ιερό πράγμα που έχουμε ― παρότι δεν της δίναμε και τόση σημασία πριν».

H πρώτη ταινία

Μετά τα πρώτα βιβλία, βγήκε και η πρώτη ταινία σχετικά με την πανδημία. H καναδικής παραγωγής Corona: Fear is a Virus πραγματεύεται τι κάνουν επτά άνθρωποι εγκλωβισμένοι σε ένα ασανσέρ όταν ένας από αυτούς αρχίζει να βήχει.  1536.jpg

Αλήθεια είναι. Όλοι μας θέλαμε να επιστρέψουμε σε αυτή τη βαρετή καθημερινότητα. Χωρίς να χρειάζεται SMS για να βγούμε από την εξώπορτα. Χωρίς να περιμένουμε στην ουρά για να μπούμε στο φαρμακείο. Χωρίς να ρωτάμε πόσα πακέτα με αντισηπτικά μαντιλάκια επιτρέπεται ν’ αγοράσουμε. «Μόνο δύο;» ακούω έναν άντρα να εξανίσταται στο σούπερ μάρκετ. «Αυτό ισχύει. Δύο ανά πελάτη» του λέει χαμηλόφωνα η υπάλληλος που φορτώνει τα ράφια με ρολά χαρτιού. «Είμαστε μεγάλη οικογένεια», φωνάζει δυνατότερα εκείνος, «δεν μας φτάνουν δύο πακετάκια». «Και να τα πάρετε, θα σας τα κρατήσουν στο ταμείο» λέει η υπάλληλος κοιτώντας κάτω λες και ντρέπεται. «Άντε παράτα μας» φωνάζει ο άντρας και πετάει τα μαντιλάκια στο γεμάτο καρότσι του.

«Ας προσπαθήσουμε να είμαστε λίγο πιο προσεκτικοί από ό,τι συνήθως· ας είμαστε λίγο πιο συμπονετικοί» παρεμβαίνει και στη δική μας πραγματικότητα ο Τζορντάνο. «Να μη βρίζουμε τους άλλους στους διαδρόμους των σούπερ μάρκετ».

Όσα κι αν έχεις διαβάσει για τον κορονοϊό SARS-CoV2 και τη νόσο Covid-19, αποκλείεται να μη βρεις ενδιαφέρον το Περί µετάδοσης. Για τον ίδιο τον ιό, ο Τζορντάνο γράφει τα απολύτως απαραίτητα – διαχέεται άλλωστε παντού άφθονη γνώση (όπως και άγνοια). Αντιθέτως, εστιάζει σε πολλές πτυχές της πανδημίας που ξεφεύγουν από τα ραντάρ της επικαιρότητας. Αναφέρεται για παράδειγμα στην αντιεπιστημονική τάση να ενοχοποιήσουμε τους Κινέζους και τις διατροφικές επιλογές τους για τη διάδοση του ιού. «Δεν μπορούμε να ενοχοποιήσουμε “εκείνους” για τη μετάδοση. Υπεύθυνοι είμαστε εμείς, όλοι εμείς» τονίζει.

Αναρωτιέται επίσης αν οι περιβαλλοντικές καταστροφές, όπως οι πυρκαγιές στα δάση του Αμαζονίου, η εξαφάνιση πολλών ζωικών ειδών και το λιώσιμο των πάγων σχετίζονται με την απελευθέρωση παθογόνων οργανισμών. Αν μικροοργανισμοί που οι επιστήμονες δεν έχουν καν καταγράψει αναζητούν τους ξενιστές τους: τους ανθρώπινους οργανισμούς, έτοιμους να υποδεχθούν, να αναπαράγουν και να μεταδώσουν τους ιούς. «Αν παραμερίζαμε λίγο τον εγωκεντρισμό μας, θα συνειδητοποιούσαμε ότι δεν μας κυνηγάνε οι μικροοργανισμοί· εμείς με τις ενέργειές μας τους αποκαλύπτουμε, τους φέρνουμε στην επιφάνεια» γράφει.

Ο Τζορντάνο επιμένει στην επόμενη μέρα. Όχι τόσο στο πότε θα αρθούν τα περιοριστικά μέτρα, αλλά στο πώς θα προετοιμαστεί η ανθρωπότητα για την επόμενη μεγάλη πανδημία που αναπόφευκτα θα έρθει και ενδεχομένως να είναι χειρότερη απ’ αυτή που βιώνουμε. «Η επιδημία είναι σύμπτωμα. Το οικοσύστημά μας έχει μολυνθεί» επιμένει. Γι’ αυτό και προτείνει να αξιοποιήσουμε την καραντίνα δημιουργικά. Όχι με τους φαιδρούς τρόπους που προτείνουν οι κάθε λογής life coaches (αλήθεια, από πού προέκυψαν όλοι αυτοί; ) αλλά ως μια χρηστική άσκηση ενδοσκόπησης. Η απομόνωση στα σπίτια μας μας δίνει τον χρόνο και τον χώρο για να αναλογιστούμε ότι δεν είμαστε απλώς μέλη του ανθρώπινου είδους αλλά, όπως γράφει ο Τζορντάνο, «μέλη του πλέον παρεμβατικού είδους ενός εύθραυστου, υπέροχου οικοσυστήματος».

«Παρόλο που δεν έχουμε αντισώματα για τον CoV-2, έχουμε γερές αντιστάσεις σε οτιδήποτε μπορεί να διαταράξει τη ζωή μας» σημειώνει ο Τζορντάνο. Αυτό κι αν είναι αλήθεια. Σε όλα αυτά τα αμήχανα τηλεφωνήματα με συγγενείς και φίλους, στα μίτινγκ στο Zoom και το Skype, στα ατελείωτα threads με φίλους και συναδέλφους στο Viber και στο Whatsapp, παντού εμφιλοχωρεί η ελπίδα ότι αυτό σύντομα θα τελειώσει. Σύντομα, συμφωνούμε μέσα στην άγνοιά μας, αλλά πότε; «Θέλουμε να γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία που θα ξεκινήσει κάτι και το πότε ακριβώς θα τελειώσει, ώστε να προγραμματίσουμε τη ζωή μας» μας απαντάει ο συγγραφέας. Κι εκεί στην Ιταλία, κι εδώ και παντού. Θεωρούμε ότι η δική μας αντίληψη για τον χρόνο είναι σημαντικότερη από την «αντίληψη» της φύσης για τον χρόνο.

«Πρέπει να το τελειώνουμε όλο αυτό» μου έλεγε ένας επιχειρηματίας. Να το τελειώνουμε, λες και είναι θέμα μιας ανθρώπινης απόφασης. «Η οικονομία δεν αντέχει» επιμένει ο επιχειρηματίας. Πρέπει να επανέλθουμε στην κανονικότητα, λέει και ξαναλέει. Και δεν είναι ο μόνος, ούτε πρόκειται για ελληνικό φαινόμενο. Ουκ ολίγοι οικονομικοί παράγοντες ανά τον κόσμο πιέζουν τις κυβερνήσεις να αγνοήσουν την πανδημία. Να υποκριθούν ότι είναι ένα Β movie που προβάλλεται στην τηλεόραση αργά το βράδυ. Απαιτούν να προχωρήσουμε με τις ζωές μας σαν να μην τις απειλεί ο ιός. «Το απαιτούμε ελπίζοντας» ανταπαντά ο Τζορντάνο. «Αλλά σε μια επιδημία πρέπει να ξέρουμε τι μπορούμε να ελπίζουμε πραγματικά: η ελπίδα για το καλύτερο δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι ελπίζουμε με τον σωστό τρόπο. Αν προσδοκάμε το ανέφικτο και το απίθανο, το μόνο που θα καταφέρουμε είναι να απογοητευόμαστε ξανά και ξανά».

Όσον αφορά αν πρέπει να περιμένουμε το πολυπόθητο εμβόλιο, ο Τζορντάνο δεν βιάζεται να απαντήσει. «Το μοναδικό μας εμβόλιο προς το παρόν είναι μια λίγο δυσάρεστη μορφή σύνεσης» γράφει.

Το βιβλίο του Ιταλού συγγραφέα κλείνει υποδειγματικά, όπως πρέπει να κλείνουν τα καλά βιβλία. Δεν έχει όμως επίλογο. Συνεχίζει να γράφεται ενώ εμείς μιλάμε, ενώ κοιτάζουμε καμπύλες και ακούμε λοιμωξιολόγους και επιδημιολόγους. Ενώ διαβάζουμε δυσοίωνες ειδήσεις, πασχίζοντας να ανασύρουμε ευοίωνα μηνύματα. Και ακόμη και τώρα γυρνάμε την πλάτη στο προφανές: Η επιδηµία μας υπενθυµίζει ότι είμαστε µέλη μιας οικουμενικής κοινότητας και µας υποχρεώνει να συνειδητοποιήσουμε ότι σε περιόδους κρίσης όπως αυτή, αποτελούµε έναν και µοναδικό οργανισµό, ένα ενιαίο σώµα. Γι’ αυτό και οι ατομικές επιλογές μας ενδέχεται να έχουν απρόβλεπτες οικουμενικές συνέπειες. «Η έλλειψη αλληλεγγύης είναι προπάντων έλλειψη φαντασίας» γράφει. Και αυτό το βιβλίο είναι ίσως η κατάλληλη αφορμή για να συνειδητοποιήσουμε ότι «η κοινότητά µας σε τέτοιες περιστάσεις δεν είναι η γειτονιά µας, το χωριό µας, η πόλη µας· είναι ολόκληρη η ανθρωπότητα».

 

Το «Περί µετάδοσης» (Nel contagio) κυκλοφόρησε στην Ιταλία στις 26 Μαρτίου και έχει ήδη μεταφραστεί σε περίπου 30 γλώσσες. Στα ελληνικά μεταφράστηκε από τη Σώτη Τριανταφύλλου και κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη. Το σύνολο των συγγραφικών δικαιωμάτων θα παραχωρηθούν στα νοσοκομεία που υποδέχονται όσους νοσούν από τον Covid-19.