Τα περισσότερα καλοκαίρια της παιδικής μου ηλικίας τα πέρασα παραθερίζοντας στην Κρήτη. «Ορμητήριο» της τετραμελούς οικογένειάς μου –των γονιών μου, εμένα και του αδερφού μου– ήταν οι Φίλιπποι, ένα μικρό ορεινό χωριό στο νότιο Ηράκλειο. Τα απογεύματα, αφού είχε «σπάσει» η πολλή ζέστη, οι γιαγιάδες και οι παππούδες έβγαιναν στα μικρά δρομάκια του χωριού, κουβαλώντας μαζί τους τις άβολες πλαστικές καρέκλες τους και λέγοντας τα κουτσομπολιά. Ξυστά ανάμεσα στους «γέρους» περνούσαμε εμείς, τα παιδιά της Αθήνας, που βλέπαμε τη μεγαλόνησο ως «το νησί που πάμε τα καλοκαίρια», παίζοντας κυνηγητό και κρυφτό, το οποίο απολαμβάναμε ιδιαίτερα όσο έπεφτε το σούρουπο και το σκοτάδι γινόταν πηχτό.
Από εκείνη την εποχή πέρασαν πολλά χρόνια. Ο προπάππους μου έφυγε, λίγο αργότερα ακολούθησε η προγιαγιά μου. Ήταν τα μόνα μέλη της οικογένειάς μας που είχαν παραμείνει στο χωριό. Έτσι το σπίτι μας ερήμωσε, καθώς όλοι οι απόγονοί τους εγκατέλειψαν τους Φιλίππους είτε για το Ηράκλειο, είτε για κάποια αθηναϊκή συνοικία, είτε για τα φτωχά προάστια της Νέας Υόρκης και του Σίδνεϊ. Το ίδιο μοτίβο ακολούθησαν πάνω-κάτω και οι υπόλοιπες οικογένειες, με αποτέλεσμα σήμερα στους δρόμους όπου παίζαμε να περπατούν μερικές δεκάδες κάτοικοι, 44 για την ακρίβεια, σύμφωνα και με την απογραφή του 2011. Τα σπίτια μας αράχνιασαν, οι σοβάδες τους έπεσαν. Το χωριό μας ερήμωσε και πάει.
Η εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα οι Φίλιπποι είναι πια κανόνας για τα χωριά της ελληνικής επαρχίας και των ακριτικών περιοχών, λόγω της μετανάστευσης και της αυξημένης υπογεννητικότητας. Ανάλογη πορεία με τον δικό μου τόπο έχει και το Πόλι, το πιο ορεινό χωριό της Κάσου. Εκεί ζει σήμερα η Χαρά Παπαμάρκου, μία γυναίκα που γεννήθηκε στο νοτιότερο νησί των Δωδεκανήσων και παραμένει εκεί μέχρι σήμερα, ζώντας με τον σύζυγο και τα δύο παιδιά τους, τον εννιάχρονο Ηλία και την ολίγων ημερών κόρη τους, η οποία προορίζεται να πάρει το όνομα Μαριάννα.
Η Χαρά παντρεύτηκε και έκανε το πρώτο παιδί της σε αρκετά νεαρή ηλικία, λίγο αφότου είχε κλείσει τα 24 χρόνια της. Και λέω αρκετά νέα, καθώς σήμερα η μέση ηλικία για την απόκτηση του πρώτου παιδιού στην Ελλάδα είναι λίγο πάνω από τα 31 έτη, μία από τις υψηλότερες ηλικίες πανευρωπαϊκά. Όταν μίλησα μαζί της στη διάρκεια του αφιερώματός μας στην υπογεννητικότητα, μου είπε ότι ήθελε πάντα να κάνει κι άλλο παιδί, όμως το ανέβαλε όπως και πολλές άλλες γυναίκες που ζουν σε ακριτικές περιοχές: «Όταν ήμουν νέα, σκέφτηκα να αφήσω κι εγώ το νησί, όπως έκαναν άλλοι συντοπίτες μου, και να εγκατασταθώ στην Αθήνα, για να βρω μία καλύτερη δουλειά. Όμως τελικά αποφάσισα να μείνω και να το παλέψω εδώ, μιας που η οικογένειά μου έμενε στο νησί και ήθελα να τους ζήσω, δεν μου άρεσε η ιδέα να νιώθω ξένη ανάμεσα σε ξένους. Άλλωστε, η ζωή στις μικρές κοινωνίες έχει και τα καλά της, το περιβάλλον είναι πιο καθαρό και όλοι γνωριζόμαστε μεταξύ μας, είμαστε δεμένοι και γνωριζόμαστε με τα μικρά μας ονόματα. Όταν κάποιος χρειαστεί κάτι, δεν θα μείνει μόνος του, όπως μπορεί να συμβεί στην ανωνυμία της πόλης».
Η παραπάνω είναι η μία όψη της καθημερινότητας στην ελληνική επαρχία. «Η ζωή στα απομακρυσμένα και μικρά νησιά έχει μία σειρά από δυσκολίες, οι οποίες έγιναν εντονότερες στα χρόνια της κρίσης», προσθέτει η Χαρά. «Τα τελευταία χρόνια ο σύζυγός μου, ξυλουργός στο επάγγελμα, είχε όλο και λιγότερη δουλειά, ενώ εγώ προσπαθούσα να συμπληρώσω το οικογενειακό εισόδημα με εποχιακές εργασίες. Μην φανταστείς πολλά πράγματα, ζήτημα ήταν να καταφέρω να δουλέψω δυο-τρεις μήνες το καλοκαίρι σε ειδικότητες του τουρισμού, σε εστιατόρια, όπου έβρισκα».
Η κακή οικονομική κατάσταση οδήγησε τη Χαρά και τον σύζυγό της στο να αναβάλουν την απόκτηση ενός δεύτερου παιδιού, κάτι που έκαναν πολλές γυναίκες τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα την αύξηση της υπογεννητικότητας. Όπως είπε στο inside story o Βύρων Κοτζαμάνης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων, η αναβολή τεκνοποιίας προκαλεί αύξηση της υπογεννητικότητας λόγω της συρρίκνωσης του διατιθέμενου αναπαραγωγικού «χρόνου» των γυναικών, καθώς μετά τα 35 οι πιθανότητες σύλληψης ενός παιδιού μειώνονται από τη φύση ραγδαία. Με άλλα λόγια, κάποιες γυναίκες που ανέβαλαν την τεκνοποιία για το μέλλον δεν πρόλαβαν να κάνουν παιδιά, καθώς τις «πρόλαβε» η φύση.
Η συρρίκνωση των εισοδημάτων δεν ήταν ο μόνος λόγος για τον οποίον η Χαρά μετέθεσε την προοπτική ενός ακόμα παιδιού. Στην απόφασή της συνέβαλε και η έλλειψη μονάδων υγείας στην Κάσο, κατάσταση με την οποία έρχονται αντιμέτωπες πολλές γυναίκες της ελληνικής επαρχίας και όχι μόνο τα τελευταία χρόνια της κρίσης. Η ίδια διηγείται στο inside story: «Στον γιο μου είχα μία πολύ δύσκολη εγκυμοσύνη. Από τους πρώτους μήνες είχα συσπάσεις και σύντομα έπαθα αποκόλληση πλακούντα και καθηλώθηκα για μερόνυχτα στο κρεβάτι με αιμορραγία. Δεν είχα έναν γιατρό να με δει και να μου πει τι πρέπει να κάνω. Μία μαία που είχαμε στο νησί προσπαθούσε να με βοηθήσει όπως μπορούσε, αλλά δεν είχε τον ιατρικό εξοπλισμό και κάποια στιγμή δεν ήξερα αν είχα χάσει το μωρό ή όχι. Είναι δύσκολο να είσαι νέα γυναίκα και να μην έχεις γιατρό σε αυτές τις συνθήκες. Σε κυριεύει η ανασφάλεια και ο φόβος. Αφού υποχώρησε η αιμορραγία, πήγα στη Ρόδο, όπου έμεινα από τον έκτο έως και τον όγδοο μήνα, όταν και γέννησα πρόωρα. Όλη αυτήν την περίοδο έμεινα μακριά από το σπίτι μου, καθώς ο γιατρός εκεί ήθελε να με παρακολουθεί κάθε εβδομάδα, φοβούμενος τυχόν νέες επιπλοκές στην εγκυμοσύνη. Ξέρεις τι σημαίνει να είσαι δύο μήνες έξω από το σπίτι σου για να γεννήσεις; Σημαίνει εισιτήρια σε καράβια, ξενοδοχεία, διατροφή. Σημαίνει έξοδα, πέρα από την αγωνία μην ξεμείνεις μακριά από το νοσοκομείο λόγω απαγορευτικού και πρέπει να περιμένεις άλλη μία εβδομάδα, μέχρι να ξαναπεράσει το πλοίο της γραμμής».
Η Χαρά μου είπε ότι η ίδια δεν ήταν η μόνη που απέφευγε μία νέα εγκυμοσύνη εξαιτίας της έλλειψης γιατρών: «Στο νησί είναι αρκετές γυναίκες που φοβούνται να κάνουν παιδιά. Ακόμα και ο παθολόγος που είχαμε μόνιμα εδώ επέστρεψε στην Κρήτη, τη γενέτειρά του, κουρασμένος μετά από μία δεκαετία να τρέχει σε ένα νησί με 1.000 κατοίκους. Τώρα έχουμε μόνο αγροτικούς γιατρούς, οι οποίοι κάνουν το καλύτερο δυνατό, αλλά δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν σοβαρές καταστάσεις λόγω απειρίας. Πώς μπορείς να πάρεις την απόφαση να κάνεις παιδί σε έναν τόπο που δεν έχει παθολόγο; Και πού θα βρεις τα χρήματα να πηγαίνεις κάθε μήνα σε μεγαλύτερα νησιά για να σε εξετάσουν; Κι αν τύχει κάτι έκτακτο; Θα προλάβεις να πας; Κι αν το καράβι περάσει μετά από έξι μέρες; Κι αν το ΕΚΑΒ έχει πολλές κλήσεις και δεν έρθει ποτέ; Στην Κάσο πρέπει να κάνουμε ταξίδι για έναν υπέρηχο και αυτό είναι κάτι που απομακρύνει την προοπτική των παιδιών για πολλές γυναίκες, οι οποίες και θέλουν και σε παραγωγική ηλικία είναι για να κάνουν».
Σχεδόν εννέα χρόνια μετά τη γέννηση του πρώτου της παιδιού, η Χαρά έμεινε έγκυος στο δεύτερο. Αυτή τη φορά ήταν κόρη. «Σταδιακά άρχισα να σκέφτομαι ότι έφτανα σε μία ηλικία κατά την οποία θα γινόταν όλο και πιο δύσκολο να κάνω παιδιά», μου είπε η ίδια, «όμως συνέχιζα να έχω τον φόβο ότι θα περάσω τα ίδια με την πρώτη εγκυμοσύνη, εξαιτίας των λιγοστών δομών υγείας στο νησί».
Όταν η Χαρά έμαθε για την εγκυμοσύνη της, ο Δρ Στέφανος Χανδακάς, μαιευτήρας και ιδρυτής της HOPEgenesis –μίας οργάνωσης που στηρίζει σε απομακρυσμένες περιοχές γυναίκες που είτε κυοφορούν, είτε επιθυμούν να μείνουν έγκυες– είχε ήδη συναντήσει πολλές γυναίκες σαν κι αυτήν, οι οποίες ζούσαν σε απομονωμένα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου και του είχαν διηγηθεί τις δυσκολίες που συνεπάγεται μία εγκυμοσύνη στον τόπο τους.
«Από μικρός μου άρεσε πολύ η ιστιοπλοΐα», είπε ο Δρ Χανδακάς στο inside story. «Όταν επέστρεψα από την Αγγλία μετά την ολοκλήρωση των σπουδών μου, κατάφερα να συνδυάσω αυτή μου την αγάπη με τον εθελοντισμό και έγινα μέλος της “Ομάδας Αιγαίου”, ενός εθελοντικού γκρουπ γιατρών που εδώ και 25 χρόνια επισκέπτεται ακριτικά νησιά και προσφέρει δωρεάν ιατρικές εξετάσεις, ελέγχους και υποδομές, όπως γήπεδα και παιδικές χαρές. Ως γυναικολόγος πήρα μέρος σε πολλούς διάπλους της ομάδας και σε κάθε μας ταξίδι πηγαίναμε σε 10 με 12 νησιά, κυρίως σε αυτά με μικρότερους πληθυσμούς, όπου υπήρχαν και τα μεγαλύτερα προβλήματα από την έλλειψη υποδομών. Μέχρι σήμερα έχω επισκεφτεί περίπου 50 νησιά, ανάμεσα στα οποία είναι το Αγαθονήσι, η Σίκινος, η Χάλκη, η Δονούσα, η Αστυπάλαια, το Καστελόριζο. Αυτή η εμπειρία μου έδωσε τη δυνατότητα να εφαρμόσω μία ιδέα στην οποία πάντα πίστευα, ότι δηλαδή ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι εθελοντής καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, προσπαθώντας να συνδυάσει τη δουλειά με την προσφορά προς τους άλλους. Ήθελα πάντα ένα μέρος του χρόνου μου να πηγαίνει σε δράσεις που επιστρέφουν χωρίς αντάλλαγμα στην κοινωνία».
Ταξιδεύοντας με την «Ομάδα Αιγαίου» από το το 2006, ο Δρ Χανδακάς γνώρισε από κοντά γυναίκες που ζούσαν σε μικρές νησιωτικές κοινότητες. «Κάπου στις αρχές της δεκαετίας άρχισα να παρατηρώ ότι έβλεπα όλο και λιγότερες εγκυμονούσες στα απομακρυσμένα νησιά. Ήταν μία εμπειρική παρατήρηση που δεν βασιζόταν σε κάποια στατιστική, ωστόσο αυτό που έβλεπα –για την ακρίβεια, αυτό που δεν έβλεπα– άρχισε να με επηρεάζει. “Γιατί ρε κορίτσια δεν κάνετε παιδιά;”, ρωτούσα τις γυναίκες όταν κάναμε το Τεστ ΠΑΠ και άλλες εξετάσεις. Οι περισσότερες απαντήσεις ακολουθούσαν ένα μοτίβο: “Θέλουμε να κάνουμε, όμως δεν έχουμε νοσοκομεία, δεν έχουμε μαίες, δεν έχουμε γιατρούς. Φοβόμαστε να μείνουμε έγκυες”. Λίγο αργότερα, την παρατήρησή μου ενίσχυσε μία κουβέντα που είχα με τον δήμαρχο των Φούρνων Ικαρίας, ο οποίος μου είπε ότι μέσα στην κρίση είχαν για πρώτη φορά μηδενικές γεννήσεις επί τρία συνεχόμενα χρόνια», είπε ο μαιευτήρας στο inside story.
Όλα αυτά έβαλαν τον Δρ Χανδακά σε σκέψεις: «Άρχισα, λοιπόν, να ρωτάω τις γυναίκες: “Αν είχες τους γιατρούς που χρειάζεσαι δωρεάν, αν σου καλύψουμε τα έξοδα για τα ταξίδια, τη διαμονή και τις εξετάσεις, θα έκανες παιδιά;”. Οι περισσότερες απαντήσεις που πήρα ήταν θετικές και αυτές οι απαντήσεις μας έκαναν να ξεκινήσουμε την HOPEgenesis το 2015, ώστε να ανταποκριθούμε με τη σειρά μας στα “ναι” των γυναικών. Και αυτό γιατί η μητρότητα είναι δικαίωμα όλων των γυναικών, όχι προνόμιο των λίγων».
Η HOPEgenesis ανέπτυξε ένα δίκτυο από μαιευτήρες-γυναικολόγους –το οποίο φτάνει σε 37 νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους, καθώς και σε 354 περιοχές και χωριά στην ηπειρωτική Ελλάδα– δίνοντας στις γυναίκες τη δυνατότητα να ταξιδεύουν σε περιοχές κοντά στη μόνιμη κατοικία τους κατά τη διάρκεια της κύησης, να παρακολουθούνται από γιατρούς και να γεννούν δωρεάν. Μέχρι σήμερα έχουν στηριχθεί 110 γυναίκες και έχουν γεννηθεί 61 μωρά, με άλλα 53 να αναμένονται τους επόμενους μήνες.
Ένα από τα μωρά που γεννήθηκαν με τη βοήθεια της οργάνωσης ήταν και το δεύτερο παιδί της Χαράς. «Όταν έμεινα έγκυος, μου είπαν για το πρόγραμμα της HOPEgenesis από τον δήμο Κάσου. Στην αρχή μου φάνηκε λίγο περίεργο, αναρωτήθηκα πώς είναι δυνατόν μία ομάδα γιατρών να μας προσφέρει κάτι που δεν μας προσφέρει το κράτος, το οποίο αισθανόμαστε ότι εδώ και δεκαετίες μας έχει ξεχάσει. Τελικά συμμετείχα και όλες οι μετακινήσεις, η διαμονή και οι εξετάσεις μου έγιναν δωρεάν, κάτι για το οποίο θέλω να ευχαριστήσω τους γιατρούς που με στήριξαν αφιλοκερδώς», μου είπε η ίδια, με τον Δρ Χανδακά να συμπληρώνει: «Ακόμα και εμείς καταλάβαμε ποιο είναι το πραγματικό κόστος της εγκυμοσύνης μίας γυναίκας σε ακριτικό νησί μόνο όταν αρχίσαμε να φτιάχνουμε το μπάτζετ για κάθε μία από αυτές, όπως κάναμε και για τη Χαρά. Είδαμε ότι όλα μαζί τα έξοδα –ταξίδια, διαμονή, εξετάσεις– μπορούσαν να φτάσουν και τις 10.000 ευρώ, ένα ποσό που είναι απαγορευτικό για πολλές γυναίκες, πόσο μάλλον για εκείνες που ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές και δεν διαθέτουν τα οικονομικά μέσα που κατά κανόνα βρίσκουμε στα μεγάλα αστικά κέντρα. Όταν τους είπαμε ότι εμείς θα μπορούσαμε να καλύψουμε το σύνολο των εξόδων τους, πολλές μας κοίταξαν καχύποπτα. “Πώς γίνεται να είναι δωρεάν;”, μας ρωτούσαν και ήταν λογικό, αφού στην Ελλάδα η έννοια της ΜΚΟ έχει αποκτήσει μία αρνητική χροιά. Αυτό σταδιακά άλλαξε, ειδικά όταν οι μαμάδες γύριζαν στα νησιά με τα μωρά στην αγκαλιά τους. Τότε και άλλες γυναίκες έδειξαν ενδιαφέρον και μας εξέφρασαν την επιθυμία τους να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο».
H αντιμετώπιση των συνεχώς μειωμένων γεννήσεων στα πιο απομονωμένα μέρη της χώρας συνδέεται όχι μόνο με την «αναχαίτιση» της μείωσης του πληθυσμού και των οικονομικών επιπτώσεων που θα επιφέρει, αλλά και με την «αναχαίτιση» της εξαφάνισης του πληθυσμού ολόκληρων νησιών και χωριών. «Το Πόλι έχει μερικές δεκάδες κατοίκους και τα τελευταία χρόνια έχουν γεννηθεί ελάχιστα παιδιά», λέει η Χαρά στο inside story. «Οι περισσότεροι είναι ηλικιωμένοι και όταν φύγουν από τη ζωή, κινδυνεύουμε να ερημώσουμε. Αν δεν προσπαθήσουμε να ζήσουμε εδώ και να γεμίσουμε με ζωή τον τόπο μας, τα χωριά μας θα σβήσουν. Εμείς οι λίγοι που απομείναμε αγαπάμε το νησί μας και θέλουμε να το σώσουμε. Έχω κάτι ανίψια εδώ που σε λίγο θα φύγουν για να σπουδάσουν. Κάθε τόσο τους λέω να γυρίσουν πίσω μετά τις σπουδές τους, να φτιάξουν εδώ δουλειές και οικογένεια. Όμως πώς θα πάρουν την απόφαση να μην εγκαταλείψουν το νησί, όταν πρέπει να κάνουν ταξίδια και να δώσουν του κόσμου τα λεφτά για έναν υπέρηχο;».
Αν και μέχρι σήμερα η HOPEgenesis δραστηριοποιείται αποκλειστικά σε περιοχές που βρίσκονται μακριά από τις μεγάλες πόλεις, τα μέλη της σκοπεύουν να αναπτύξουν τη δράση τους και σε αστικές και ημιαστικές περιοχές, όπου οι αιτίες της υπογεννητικότητας είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που συναντώνται στην ελληνική επαρχία. «Βρισκόμαστε στην τελική φάση της εκπόνησης μίας έρευνας που πραγματοποιούμε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πειραιώς, η οποία καταγράφει την υπογεννητικότητα και τις αιτίες της με κριτήριο τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες της χώρας. Για τις γυναίκες που ζουν σε αστικές και ημιαστικές περιοχές, προκύπτει ότι η υπογεννητικότητα οφείλεται στην ελλιπή στήριξη της εργαζόμενης μητέρας κατά την ανατροφή του παιδιού. Μέσα στα επόμενα χρόνια θέλουμε να συμβάλουμε και σε αυτές τις περιοχές, προσφέροντας υποστήριξη της μητρότητας στο σπίτι, έτσι ώστε οι γυναίκες να μπορούν να συνδυάσουν εργασία και μητρότητα, που αμφότερα είναι αναφαίρετα δικαιώματά τους».
Μερικά από τα άρθρα μας για τα οποία είμαστε περήφανοι!
Γραφτείτε συνδρομητές και διαβάστε καθημερινά ένα νέο long read που αξίζει τον χρόνο σας. Μετράμε ήδη πάνω από 3.000 ιστορίες. Θα σας γίνει συνήθεια.
Σχόλια