Φόβοι για τα εμβόλια: μία ιστορία που πάει αιώνες πίσω

Τα εμβόλια είναι, αναμφίβολα, μία από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις της επιστήμης και της ανθρωπότητας – ανάμεσα στα «δέκα μεγαλύτερα επιτεύγματα της δημόσιας υγείας» κατά τον 20^ό αιώνα, σύμφωνα με το αμερικανικό CDC. Μέχρι πρότινος, μάλιστα, γνωρίζαμε ότι η παραγωγή και η έγκριση ενός νέου, ασφαλούς και αποτελεσματικού εμβολίου προϋπέθετε πολυετείς μελέτες και δοκιμές. Η τρέχουσα υγειονομική κρίση, όμως, οδήγησε σε μία άνευ προηγουμένου συστράτευση των επιστημονικών δυνάμεων και το λανσάρισμα διάφορων εμβολίων εναντίον της νόσου Covid-19, μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο πανδημίας.

Αυτές τις μέρες που υπάρχει ανάγκη για ξεκάθαρη ενημέρωση κι ανάλυση, το inside story προσφέρει όλα τα άρθρα γύρω από τον Covid-19 ελεύθερα σε όλους τους αναγνώστες. #ΜένουμεΑσφαλείς: Ανακαλύψτε πάνω από 2.500 ρεπορτάζ και ιστορίες του inside story. Γραφτείτε για έναν μήνα δωρεάν EΔΩ.

Αυτή η τόσο γρήγορη δημιουργία των εμβολίων δημιουργεί αμφιβολίες σε ένα ποσοστό συνανθρώπων μας για το κατά πόσον είναι ασφαλή και ωφέλιμα. Ωστόσο, αν ανατρέξουμε στην ιστορία των εμβολίων, που μέχρι και σήμερα καταπολεμούν δραστικά σοβαρές έως θανατηφόρες ασθένειες, θα διαπιστώσουμε πως το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Διάφορα εμβόλια στο πέρασμα των χρόνων αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία ή/και άρνηση, φέρνοντας στην επιφάνεια τους βαθύτερους φόβους και τις ανησυχίες του ανθρώπινου είδους.

Το 1796, ο Άγγλος γιατρός Έντουαρντ Τζένερ έβαζε τα θεμέλια του πρώτου εμβολίου στην ανθρώπινη ιστορία: εκείνου κατά της ευλογιάς, μιας ασθένειας πανάρχαιας (από αυτήν πιστεύεται ότι πέθανε ο Φαραώ Ραμσής Ε΄) και άκρως θανατηφόρας (μόνο στην Ευρώπη του 18^ου αιώνα σκότωνε 400.000 ανθρώπους τον χρόνο). Ζώντας στην πόλη Μπέρκλεϊ της νοτιοδυτικής Αγγλίας, ο Τζένερ παρατήρησε ότι πολλές γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες της περιοχής εμφάνιζαν στα χέρια τους φλύκταινες οφειλόμενες στη δαμαλίτιδα (γνωστή και ως ευλογιά των αγελάδων). Ωστόσο, οι άνθρωποι που νοσούσαν από δαμαλίτιδα δεν προσβάλλονταν από ευλογιά, παρατήρησε ο Άγγλος γιατρός. Προκειμένου να εξετάσει την υποψία του, χρησιμοποίησε ένα δείγμα πυώδους υγρού από τις φλύκταινες του χεριού μιας γυναίκας (ονόματι Σάρα Νελμς), για να εμβολιάσει τον υγιή 8χρονο γιο του κηπουρού του, Τζέιμς Φιπς. Ο μικρός Τζέιμς παρουσίασε ήπιο πυρετό και κακουχία μετά τον εμβολιασμό, όμως ανέρρωσε πλήρως. Λίγους μήνες αργότερα, ο Τζένερ εισήγαγε στον οργανισμό του αγοριού και τον ιό που προκαλεί την ευλογιά, αλλά, προς ανακούφισή του, το αγόρι δεν νόσησε ποτέ. Η υπόθεση του Τζένερ περί επίτευξης ανοσίας επαληθεύτηκε, ακολούθησαν πρόσθετες πειραματικές δοκιμές σε 22 παιδιά (μεταξύ των οποίων και ο 11 μηνών γιος του) και, το 1798, δημοσίευσε σε διατριβή τα πορίσματά του. Κάπως έτσι, άνοιξε ένας μακρύς δρόμος δύο αιώνων έως ότου η ευλογιά ανακηρυχθεί το 1980 ως η μοναδική, μέχρι σήμερα, εξαφανισμένη ασθένεια.

Μολονότι η μέθοδος του Τζένερ (την ονόμασε vaccination από το λατινικό vacca που σημαίνει αγελάδα) σύντομα διαδόθηκε παγκοσμίως και εφαρμόστηκε, μάλιστα, στο στρατό του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, δεν έγινε από όλους δεκτή με ενθουσιασμό. «Πρώτ' απ' όλα, είχαμε τον κλήρο, την Αγγλικανική Εκκλησία να αντιδρά έντονα, καθώς θεωρούσε το εμβόλιο του Τζένερ ως “μη χριστιανικό”, επειδή προερχόταν από ένα “κατώτερο είδος”, την αγελάδα», λέει στο inside story η Μαριάννα Καραμάνου, καθηγήτρια Επιστημολογίας, Ιστορίας και Ηθικής της Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. «Ακόμη και πριν το εμβόλιο του Τζένερ», συνεχίζει η κ. Καραμάνου, «όταν εφαρμοζόταν η πρωτόλεια μέθοδος του ευλογιασμού, βλέπουμε τον αιδεσιμότατο Έντμουντ Μέισι να εξαπολύει δριμύ κατηγορώ λέγοντας πως η νόσος γενικά “είναι μία θεϊκή τιμωρία” για κάτι κακό που έχουμε διαπράξει και ο εμβολιασμός (σ.σ.: τότε ευλογιασμός) “πράξη διαβολική”, γιατί “ανέτρεπε το σχέδιο του Θεού για τον κάθε άνθρωπο”». Το δεύτερο σκέλος των αντιδράσεων ήταν ιατρικό και αφορούσε τις παρενέργειες του εμβολίου. Αυτές δεν οφείλονταν στο ίδιο το εμβόλιο, αλλά «είχαν να κάνουν με κακή εκπαίδευση των τότε γιατρών που το έκαναν, με έναν κακό χειρισμό να μπορεί να στοιχίσει ακόμα και τη ζωή», μας εξηγεί η κ. Καραμάνου. Οι παραπάνω αντιλήψεις αποτυπώθηκαν σε γελοιογραφίες και σκίτσα, σλόγκαν και πάσης φύσεως έντυπα της εποχής, με τίτλους όπως «Θάνατος, ο Εμβολιαστής», «Μην εμβολιάζεσαι!» και «Εμβολιασμός: Οι πλάνες και τα δεινά του».

Πέρα από την ηθικοθρησκευτική και ιατρική πλευρά, υπήρχε και το νομικό κομμάτι. Μισό αιώνα μετά την ανακάλυψη του εμβολίου του Τζένερ, στη Βρετανία μία σειρά «Εμβολιαστικών Νόμων» (1853, 1867-1871) –που καθιστούσαν υποχρεωτικό τον εμβολιασμό των παιδιών και προέβλεπαν την επιβολή προστίμων ή/και ποινής φυλάκισης των γονέων που δεν συμμορφώνονταν– «αντικρίστηκαν ως παραβίαση της ατομικής ελευθερίας των πολιτών, οι οποίοι απαιτούσαν να ελέγχουν το σώμα τους και την υγεία της οικογένειάς τους», λέει η κ. Καραμάνου. Το αποτέλεσμα ήταν αφενός να ξεσπάσουν αναταραχές σε διάφορες πόλεις και αφετέρου να συγκροτηθεί ένα πλήθος ενώσεων και σωματείων που αντιτίθεντο στην υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτέλεσε ο «Αντιεμβολιαστικός Σύνδεσμος του Λέστερ», ένα κίνημα που ιδρύθηκε το 1869 και συνεπήρε τη Βικτωριανή Αγγλία, με αποκορύφωμα τη διαδήλωση του 1885, στην οποία έλαβαν μέρος πάνω από 80.000 άνθρωποι. Ακόμη κι όταν θεσπίστηκε, τελικά, ο ηπιότερος «Εμβολιαστικός Νόμος» του 1898 (προέβλεπε κατάργηση των προστίμων και δυνατότητα απαλλαγής από τον εμβολιασμό για λόγους αντίρρησης συνείδησης), κινήματα όπως τα παραπάνω (και αντίστοιχα στις ΗΠΑ και τη Σουηδία) δεν σταμάτησαν τη δράση τους – εκδόθηκαν, μάλιστα, και πρόσθετα έντυπα με αντιεμβολιαστικό περιεχόμενο. Μολαταύτα, η τομή του Τζένερ, σε συνδυασμό με τη μετέπειτα θεμελίωση της θεωρίας των μικροβίων, έστρωσε το έδαφος για τη δημιουργία ενός πλήθους σημαντικών εμβολίων το 19^ο και, πολύ περισσότερο, τον 20^ό αιώνα.

Οι αντιπαραθέσεις, πάντως, δεν έλειψαν ούτε τότε…

Τις δεκαετίες του ΄70 και του ΄80, το εμβόλιο κατά της διφθερίτιδας, του τετάνου και του κοκίτη (γνωστό, από τα τέλη του ΄40, ως DTP) βρέθηκε στο επίκεντρο του δημοσίου διαλόγου και των ανησυχιών των γονέων αναφορικά με την ασφάλεια του συστατικού για τον κοκίτη. Αφορμή αποτέλεσε μία μελέτη (1974) από το αγγλικό νοσοκομείο Great Ormond Street, σύμφωνα με την οποία 36 παιδιά, που νοσηλεύτηκαν την περίοδο 1961-1972, υπέφεραν από νευρολογικές επιπλοκές που ακολούθησαν τον εμβολιασμό με το DTP. Παρότι οι ειδικοί, ύστερα από περαιτέρω έρευνες, τόνισαν καθησυχαστικά πως «μόνιμη [εγκεφαλική] βλάβη ως αποτέλεσμα του εμβολιασμού για κοκίτη είναι ένα πολύ σπάνιο γεγονός και η απόδοση αιτιότητας σε μεμονωμένες περιπτώσεις είναι επισφαλής», καλλιεργήθηκε κλίμα φόβου από τα ΜΜΕ, σχηματίστηκαν λόμπι όπως η «Ένωση Γονέων Παιδιών με Βλάβη από το Εμβόλιο» και το DTP έλαβε έντονα αρνητική δημοσιότητα. Συνακόλουθα, το ποσοστό αποδοχής του εμβολίου στη Βρετανία έπεσε από το 80% στο 30% την τετραετία 1974-1978 και ξέσπασε επιδημία κοκίτη με πάνω από 100.000 περιστατικά και 36 καταγεγραμμένους θανάτους τη διετία 1977-1979.

Το 1982, η αντιπαράθεση για το εμβόλιο DTP μεταφέρθηκε και στις ΗΠΑ, ύστερα από την προβολή της τηλεοπτικής εκπομπής «DPT: Vaccine Roulette» (1982) στο τηλεοπτικό κανάλι WRC-TV. Το ρεπορτάζ, με παρουσιάστρια τη Λία Τόμσον, επικεντρωνόταν σε ιστορίες μικρών παιδιών με αναπηρίες και εγκεφαλικές βλάβες και τα παρουσίαζε ως «θύματα» του εμβολιασμού, την ίδια στιγμή που κάποιοι παιδίατροι χαρακτήριζαν το DTP «επικίνδυνο». Γιατροί και αξιωματούχοι υγείας αντέτειναν πως η εκπομπή μεγαλοποιούσε τους πιθανούς λιγοστούς κινδύνους του εμβολίου DTP και υποβάθμιζε τους δεδομένους κινδύνους των ασθενειών που καταπολεμούσε. Η σύγχυση του κοινού, όμως, ενισχύθηκε από τις ετερόκλητες απόψεις μελών της ιατρικής κοινότητας, δημιουργήθηκε η αντιεμβολιαστική ομάδα πίεσης «Δυσαρεστημένοι Γονείς Μαζί» που απαιτούσε αποζημιώσεις ενώ, παράλληλα, ασκήθηκαν αγωγές στους κατασκευαστές του εμβολίου, ορισμένοι εκ των οποίων σταμάτησαν την παραγωγή του DTP.

«Οι ανησυχίες αυτές είχαν, ως έναν βαθμό, κάποια βάση», λέει στο inside story η κ. Καραμάνου. «Το εμβόλιο DTP πράγματι είχε ένα ρίσκο νευρολογικών διαταραχών και, μέσα στον χρόνο, εξελίχθηκε τεχνολογικά. Ωστόσο, όταν ένα νόσημα φέρει χιλιάδες θανάτους και η πιθανότητα εκδήλωσης σοβαρών παρενεργειών από ένα εμβόλιο είναι πολύ μικρές, το όφελος για τον μεγάλο πληθυσμό είναι σαφώς μεγαλύτερο, όχι όμως ότι οι ζωές αυτών των παιδιών [που εμφανίζουν επιπλοκές] δεν είναι σημαντικές», επισημαίνει η κ. Καραμάνου. Προς επίρρωση αυτού, τη δεκαετία του ΄90 ξέσπασε επιδημία διφθερίτιδας σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης λόγω (και) της χαμηλής εμβολιαστικής κάλυψης των παιδιών με το εμβόλιο DTP.

Το εμβόλιο εναντίον της ιλαράς, της ερυθράς και της παρωτίτιδας (γνωστό, από τις αρχές του ΄70, ως MMR) αποτελεί, ίσως, την πλέον πολυσυζητημένη και εκκωφαντική περίπτωση φόβου και διαμάχης γύρω από τα εμβόλια. Όλα ξεκίνησαν το 1998, όταν ο Βρετανός πρώην γαστρεντερολόγος Άντριου Γουέικφιλντ και 12 συνεργάτες του εκπόνησαν μία μελέτη (με βάση ένα δείγμα 12 παιδιών) που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό The Lancet και υπαινισσόταν σύνδεση ανάμεσα στο εμβόλιο MMR και την εκδήλωση αυτισμού και νόσου του εντέρου. Κατ' ουσίαν, όπως μας επιβεβαιώνει η κ. Καραμάνου, ο Γουέικφιλντ συσχέτισε τον εμβολιασμό με MMR με κάποια πορίσματα βιοψίας του εντέρου που είχε και τον αυτισμό (σύνδρομο που εκείνος αποκαλούσε «αυτιστική εντεροκολίτιδα»). Τα αμφιλεγόμενα πορίσματα της μελέτης του κατέκλυσαν τα έντυπα και ηλεκτρονικά media προκαλώντας πανικό και φόβο στους γονείς – ενίοτε με ολέθρια αποτελέσματα. Εκείνοι είτε σταμάτησαν είτε δεν άρχισαν καν τον εμβολιασμό των παιδιών τους με το MMR, τα ποσοστά κάλυψης του οποίου έπεσαν σημαντικά και οδήγησαν σε ξεσπάσματα επιδημιών ιλαράς σε Βρετανία και Ιρλανδία αλλά και στην Ολλανδία.

Στον απόηχο της μελέτης, ακολούθησαν πάμπολλες έρευνες και μετα-αναλύσεις, οι οποίες δεν εντόπισαν απολύτως καμία αιτιώδη συσχέτιση μεταξύ του εμβολίου και του αυτισμού, διαψεύδοντας συντριπτικά τα ευρήματα του Γουέικφιλντ. Από το 2004 και μετά, μάλιστα, ο βραβευμένος δημοσιογράφος Μπράιαν Ντιρ αποκάλυψε ότι ο Άγγλος πρώην γιατρός όχι μόνο παρουσίασε χαλκευμένα στοιχεία στη μελέτη του, αλλά και είχε χρηματοδοτηθεί από δικηγόρο που είχε αναλάβει ομαδικές αγωγές γονέων και αναζητούσε ενδείξεις εναντίον των κατασκευαστών του εμβολίου. Το British Journal Of Medicine χαρακτήρισε τη μελέτη ως «μία περίτεχνη απάτη» και το 2010 το Lancet την απέσυρε οριστικά, με τον αρχισυντάκτη του να δηλώνει «εξαπατημένος». Το ίδιο έτος, αφαιρέθηκε από τον Γουέικφιλντ και η άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.

Παρά την καταδίκη τους, όμως, οι ιδέες του Άγγλου πρώην γιατρού (και σήμερα ενεργού αντιεμβολιαστή) εξακολουθούν να ασκούν επιρροή στις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά μίας μερίδας απλών πολιτών και διασήμων, όπως η Τζένι Μακάρθι. «Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες», λέει στο inside story η κ. Καραμάνου, «όπως η λάθος ενημέρωση που έχουν οι πολίτες, το μορφωτικό τους επίπεδο αλλά και η ευρύτερη παιδεία, οι προσλαμβάνουσες που μπορεί να έχει κάποιος ήδη από τα μαθητικά του χρόνια, καθώς επίσης και η άγνοια, που ουσιαστικά δημιουργεί μετά έναν φόβο. Απόρροια του αντιεμβολιαστικού κινήματος που ξεκίνησε ο Γουέικφιλντ ήταν να έχουμε γονείς που δεν έχουν εμβολιάσει τα παιδιά τους –παιδιά που σήμερα είναι έφηβοι ή/και ενήλικες– με αποτέλεσμα να έχουμε επεισόδια ιλαράς και θανάτους» (π.χ. στις ΗΠΑ, την Ουαλία και τη Ρουμανία). «Το ίδιο που συνέβη με την ευλογιά θα μπορούσε να συμβεί για ένα νόσημα όπως της ιλαράς, πραγματικά να εξαφανιστεί μέσω του εμβολιασμού [αλλά δεν επετεύχθη]· και αυτός ήταν ο αντίκτυπος της μελέτης του Γουέικφιλντ και, κάπως έτσι, διαιωνίζεται η κατάσταση», συμπληρώνει η κ. Καραμάνου.

Οι ανησυχίες για τη θειμεροσάλη

Σημειωτέον ότι παρόμοιοι φόβοι εκδηλώθηκαν και για το συστατικό της θειμεροσάλης ή θειομερσάλης, ενός εκδόχου που περιέχει υδράργυρο και χρησιμοποιείτο ως συντηρητικό στη διαδικασία παραγωγής ορισμένων εμβολίων ώστε να εμποδίσει την ανάπτυξη παθογόνων μικροβίων. Το 1999, όταν ο FDA επαναξιολόγησε συνολικά τα προϊόντα που περιείχαν υδράργυρο, κρίθηκε σκόπιμο να αφαιρεθεί η θειμεροσάλη από όλα τα εμβόλια, αν και δεν υπήρχε καμία ξεκάθαρη ένδειξη που να αποδεικνύει την ύπαρξη κινδύνου. Επιπλέον, καμία έγκυρη επιστημονική μελέτη δεν έχει αποδείξει συσχέτιση μεταξύ της θειμεροσάλης και του αυτισμού. Από το 2001 και μετά, η θειμεροσάλη παραμένει σε ορισμένα μονάχα εμβόλια γρίπης σε συσκευασίες πολλαπλών δόσεων.

Μία ακόμη περίπτωση εμβολίου που προκάλεσε και προκαλεί αντιπαράθεση μεταξύ των γονέων είναι εκείνο κατά του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV), ο οποίος ευθύνεται, μεταξύ άλλων, για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας και τα γεννητικά κονδυλώματα. Πρόκειται για ένα αρκετά πρόσφατο, καινοτόμο και πολύ αποτελεσματικό εμβόλιο (το πρώτο λανσαρίστηκε το 2006 και το δεύτερο το 2007), αλλά, μέχρι σήμερα, τα ποσοστά αποδοχής του στις ΗΠΑ παραμένουν χαμηλά ενώ, συγχρόνως, σε κράτη όπως η Ιρλανδία πραγματοποιούνται διαδηλώσεις και έχουν συγκροτηθεί οργανώσεις που τάσσονται εναντίον του. Τα επιχειρήματα κυμαίνονται από ιατρικά («το εμβόλιο προκαλεί σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες», όπως σύνδρομο ταχυκαρδίας και χρόνιας κόπωσης και θρόμβωση) και ηθικοθρησκευτικά («το εμβόλιο θα ενθαρρύνει τους νέους ανθρώπους να αναπτύξουν ασυγκράτητη σεξουαλική συμπεριφορά») έως πρακτικά («δεν κρίνεται άμεσα έως καθόλου αναγκαίο»). Η καχυποψία για το εμβόλιο συντηρήθηκε και από την Αμερικανίδα πολιτικό Μισέλ Μπάτσμαν, η οποία, το 2011, αβάσιμα ισχυρίστηκε ότι το εμβόλιο για τον HPV «προξενεί πνευματική υστέρηση».

Όπως λέει στο inside story η κ. Καραμάνου, «όταν μιλάμε για το εμβόλιο κατά του HPV, μιλάμε για ένα πολύ ασφαλές εμβόλιο που πιο πολύ εγείρει ηθικές ανησυχίες και απορίες του τύπου “γιατί πρέπει να εμβολιαστούμε αν δεν είμαστε σεξουαλικά ενεργοί;”». Επιπρόσθετα, η κ. Καραμάνου εκτιμά ότι πίσω από τον φόβο για το εμβόλιο του HPV κρύβεται ο γενικότερος φόβος για τον ιό HIV που προκαλεί την ασθένεια του AIDS και για την οποία δεν υπάρχει, μέχρι σήμερα, εμβόλιο.

Ξεχωριστή μνεία χρειάζεται να κάνουμε για το εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας, η οποία, για δεκαετίες ολόκληρες, είχε σπείρει τον φόβο και τον πανικό στους γονείς και «μακροπρόθεσμα είχε καταστροφικές επιδράσεις για τα παιδιά [που νοσούσαν] και εν γένει την κοινωνία», όπως λέει η κ. Καραμάνου. Όταν, λοιπόν, τον Απρίλιο του 1955 ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα του πρώτου αποτελεσματικού εμβολίου (εφευρέθηκε από τον Αμερικανό ερευνητή Τζόνας Σαλκ και ήταν αποτέλεσμα μακρόχρονων χρηματοδοτήσεων μέσω της οργάνωσης March Of Dimes που ίδρυσε ο προσβεβλημένος από πολιομυελίτιδα Φραγκλίνος Ρούζβελτ), οι εφημερίδες το υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό και οι πολίτες με ανακούφιση, σπεύδοντας να εμβολιαστούν μαζικά (ανάμεσά τους και ο Έλβις Πρίσλεϊ).

Την αρχική χαρά, ωστόσο, διαδέχθηκε μία έντονη απογοήτευση εξαιτίας του «περιστατικού Cutter» που κόστισε τη ζωή 10 παιδιών.

Το περιστατικό Cutter

Τον Απρίλιο του 1955 περισσότερα από 200.000 παιδιά σε πέντε πολιτείες των δυτικών και μεσοδυτικών ΗΠΑ έλαβαν εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας, στο οποίο η διαδικασία απενεργοποίησης του ζωντανού ιού αποδείχθηκε ελαττωματική. Μέσα σε λίγες μέρες υπήρχαν αναφορές παράλυσης και μέσα σε ένα μήνα έπρεπε να εγκαταλειφθεί το πρώτο πρόγραμμα μαζικού εμβολιασμού κατά της πολιομυελίτιδας. Μεταγενέστερες έρευνες αποκάλυψαν ότι το εμβόλιο, που κατασκευάστηκε από την οικογενειακή εταιρεία Cutter Laboratories με έδρα την Καλιφόρνια, προκάλεσε 40.000 κρούσματα πολιομυελίτιδας, αφήνοντας 200 παιδιά με διάφορους βαθμούς παράλυσης και σκοτώνοντας 10. Πηγή: JRSM

Παρότι δεν ευθυνόταν ο Σαλκ για το ατύχημα, «οι Αμερικανοί πολίτες έχασαν την εμπιστοσύνη τους προς το εμβόλιό του, με αποτέλεσμα να σταματήσουν οι εμβολιασμοί για ένα διάστημα» μας αναφέρει η κ. Καραμάνου. Τούτου δοθέντος, κι ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η ψυχροπολεμική αντιπαράθεση, η Σοβιετική Ένωση χρηματοδότησε προσπάθειες ερευνητών για την ανάπτυξη ενός καινούργιου εμβολίου κατά της ασθένειας, όπερ και εγένετο το 1961. Το νέο εμβόλιο, που χορηγείτο από το στόμα, πιστώθηκε στον Πολωνοαμερικανό ερευνητή Άλμπερτ Σαμπίν και γρήγορα υιοθετήθηκε παγκοσμίως και με μεγάλη επιτυχία (ακόμη και από τις ΗΠΑ).

Με βάση όλα τα προαναφερθέντα, θα μπορούσαμε εύλογα να πούμε ότι πίσω από τον διαχρονικό σκεπτικισμό ή την άρνηση για τα εμβόλια βρίσκεται ένας φόβος πολυεπίπεδος: φόβος για την υγεία και, κατ' επέκταση, για τη ζωή, φόβος απέναντι στην εξέλιξη και το νέο, φόβος για επέμβαση στην ελεύθερη ατομική βούληση. Η κ. Καραμάνου συμφωνεί και προσθέτει τον «φόβο για το άγνωστο», σε συνδυασμό με την «έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στους γιατρούς» και την «αδυναμία πολλές φορές να προσλάβουμε τα δεδομένα της εκάστοτε εποχής». Άλλες μελέτες, επίσης, συνδέουν την υψηλή διστακτικότητα για τα εμβόλια με βαθύτερες ηθικές αξίες που πρεσβεύουν οι άνθρωποι, όπως η καθαρότητα και η ελευθερία, και άλλες συμπεραίνουν πως οι αντιεμβολιαστικές στάσεις είναι μεγαλύτερες συνήθως σε άτομα:

1) που πιστεύουν περισσότερο σε θεωρίες συνωμοσίας,

2) που παρουσιάζουν αντικομφορμιστική συμπεριφορά,

3) που απεχθάνονται/φοβούνται το αίμα και τις ενέσεις και

4) που υιοθετούν έναν ατομικιστικό τρόπο σκέψης.

Στην ερώτηση του inside story για το κατά πόσο είναι δικαιολογημένοι οι φόβοι για τα εμβόλια, η κ. Καραμάνου μας απαντά ότι «είναι πολύ φυσιολογικό ο κάθε άνθρωπος που πρόκειται να κάνει ένα εμβόλιο να διστάζει – δεν είμαστε όλοι γιατροί. Έτσι, λοιπόν, είναι λογικό να νιώθουν κάποιοι κάπου έναν δισταγμό, έναν φόβο, αλλά όχι να τρομοκρατούνται. Από την άλλη, το φυσιολογικό είναι να αποταθούν στους ειδικούς και να έχουν εμπιστοσύνη στο σύστημα υγείας. Τα προβλήματα ξεκινούν όταν αντικαθίσταται ο γιατρός από τον γείτονα/τη γειτόνισσα, τον συγγενή μας, τον φίλο μας και τα social media. Μας λέει ο γιατρός μας να κάνουμε το εμβόλιο, διότι κάτι ξέρει περισσότερο από εμάς, και ό,τι απορίες ή φόβους έχουμε [πρέπει] να τα συζητήσουμε μαζί του για να μας τα λύσει». Στο ίδιο περίπου πνεύμα κινείται και η άποψη πως, για να ενισχυθούν οι εμβολιασμοί των παιδιών και να καμφθούν οι αντιρρήσεις των γονέων, δεν ωφελεί να τους τιμωρούμε, αλλά να προσπαθήσουμε να χτίσουμε την εμπιστοσύνη τους. Διαχρονικά επιτακτικό ζητούμενο παραμένει, όμως, και η κατάρριψη συνηθισμένων παρανοήσεων γύρω από τα εμβόλια, τόσο μέσα από την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης όσο και μέσα από όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η οποία «δεν πρέπει να αφήνει κενά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός ατόμου», όπως τονίζει η κ. Καραμάνου.

Είναι μάλλον σίγουρο ότι οι αντιπαραθέσεις και οι φόβοι (άλλοτε βάσιμοι κι άλλοτε όχι) για τα εμβόλια δεν πρόκειται να εκλείψουν ποτέ. Ακόμη κι έτσι, όμως, τι μπορεί να μας διδάξει όλο αυτό το χρονικό στο σήμερα της πανδημίας της Covid-19; Η κ. Καραμάνου απαντά στο inside story ως εξής: «Θα έλεγα ότι το κυριότερο είναι να σταθούμε στο ότι τα εμβόλια δεν πραγματοποιήθηκαν εύκολα, αλλά μας πήραν αιώνες να τα δημιουργήσουμε, ήταν ένας συνεχής αγώνας των ανθρώπων που εργάστηκαν, για να μπορέσουν να σώσουν την κοινωνία και να αυξήσουν το προσδόκιμο επιβίωσής μας. Αν σήμερα ζούμε μέχρι τις ηλικίες που ζούμε, αν καταφέραμε να προχωρήσουμε μπροστά ως κοινωνία και να αποστιγματίσουμε ανθρώπους και οικογένειες, το οφείλουμε, σε μεγάλο βαθμό, στον εμβολιασμό. Στην περίπτωση των εμβολίων για την Covid-19, δεν υπάρχει λόγος για αντιπαραθέσεις, για εμένα. Οι αντιπαραθέσεις αυτές ακυρώνουν ένα έργο αιώνων, όχι μόνο το έργο που έγινε τώρα εδώ και 9-10 μήνες. Για εμάς που διδάσκουμε την Ιστορία της Ιατρικής το εμβόλιο για την Covid-19 είναι ένας θρίαμβος της επιστήμης». Για να το πούμε με τα λόγια του Μάικλ Κιντς, η ιστορία των εμβολίων δεν είναι παρά μία ιστορία «ανάμεσα στην ελπίδα και τον φόβο».