Το 2016 ήταν ένα άσχημο από πολλές απόψεις έτος, που ήρθε να προστεθεί σε μια δυσοίωνη ακολουθία άσχημων, ίσως και φρικτών ετών. Πόλεμοι, βομβαρδισμοί, τρομοκρατικές επιθέσεις, βία, βασανισμοί, ξεριζωμός, κλιματική αλλαγή· οι πληγές του Φαραώ χαίνουν ακόμη απ’ άκρη σε άκρη του πλανήτη. Άνθρωποι σε όλο τον κόσμο συνεχίζουν να υποφέρουν, να φυλακίζονται άδικα, να βασανίζονται. Παιδιά συνεχίζουν να πεθαίνουν από την πείνα και τη δίψα, να εξαφανίζονται, να πέφτουν θύματα βιασμού και trafficking.
Το 2016 χιλιάδες άνθρωποι δολοφονήθηκαν, τραυματίστηκαν, τρομοκρατήθηκαν ενώ διασκέδαζαν σε ένα κλαμπ στη Φλόριντα, ενώ έτρωγαν σε ένα εστιατόριο στην Καμπούλ, ενώ κοιμούνταν σε ένα ξενοδοχείο στο Μογκαντίσου, ενώ έπιναν τσάι στη Βαγδάτη, ενώ μελετούσαν σε ένα Πανεπιστήμιο στη Σάρσαντα, ενώ έκαναν τσεκ-ιν στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης, ενώ ζύγιζαν τις βαλίτσες τους στο αεροδρόμιο των Βρυξελλών, ενώ έπαιζαν με τα παιδιά τους σε ένα πάρκο στη Λαχόρη, ενώ ψάρευαν στη λίμνη Τσαντ, ενώ γιόρταζαν την ημέρα της Βαστίλης σε μια προμενάντ στη Νίκαια, ενώ εύχονταν σε νεόνυμφους στο Γκαζιαντέπ.
Ενώ ζούσαν σε μια πόλη που πλέον δεν θυμίζει πόλη.
Πολλοί από αυτούς εγκατέλειψαν μαζικά τις εστίες τους και προστέθηκαν στις εκατοντάδες χιλιάδες προσφύγων που συνεχίζουν να αναζητούν ένα πιο ασφαλές παρόν και ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους και τα παιδιά τους. Οι άτυχοι χάνονται στην πορεία (σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, τη χρονιά που πέρασε, 4.913 έχασαν τη ζωή τους ή αγνοούνται), οι «τυχεροί» καταλήγουν σε καταυλισμούς παγιδευμένοι σε μια κατάσταση limbo. Οι πραγματικά τυχεροί φτάνουν κάποια στιγμή σε μια χώρα της Δύσης.
Σαν να μη μας έφταναν όλα αυτά, στην αυγή του 2016 πέθανε ο Ντέιβιντ Μπάουι.
Και λίγο πριν τη δύση του, εξελέγη ο Τραμπ.
Ναι, ο Ντόναλντ Τραμπ.
Εν τω μεταξύ, οι Βρετανοί αποφάσισαν ότι η ζωή τους θα είναι καλύτερη εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης και λίγο αργότερα ότι δεν μπορούν πια να ζήσουν όλοι μαζί. Μήπως θέλεις να δεις τι συνέβη στη στερλίνα μετά την ανακοίνωση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος;
Χειρότερο όμως από το Brexit, αποδείχτηκε το τραγούδι του Brexit:
Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες το 2016 σημαδεύτηκε από την επέλαση των λαϊκιστών, των ψεκασμένων και των ακροδεξιών. Στην Ιταλία κέρδισαν το δημοψήφισμα. Στην Αυστρία παραλίγο να πάρουν και την εξουσία.
Σε λιγότερες ευρωπαϊκές χώρες ισχυροποιήθηκαν και οι νεοναζί. Σε μία ευρωπαϊκή χώρα οι νεοναζί όχι μόνο ισχυροποιήθηκαν, αλλά μέλος τους το οποίο έχει ομολογήσει φόνο, αποφυλακίστηκε μέσα στο 2016, γιατί δεν υπήρχε αρκετά μεγάλη αίθουσα για να γίνει η δίκη.
Στην ίδια χώρα, το ΑΕΠ συνεχίζει να συρρικνώνεται, η ανεργία να παραμένει σε ιλιγγιώδη επίπεδα, το brain-drain να εντείνεται, η λέξη «επενδύσεις» να ακούγεται μόνο ως σύντομο ανέκδοτο.
Στην εν λόγω χώρα, το πιο δημοφιλές βίντεο της χρονιάς (με 23.142.127 προβολές) ήταν αυτό [προσοχή, ακολουθούν σκληρές εικόνες]:
Αλλά και οι γειτονικές της χώρες δεν τα πήγαν καλύτερα. Τραπεζικές κρίσεις, ανεργία, εκτόξευση του ιδιωτικού και δημόσιου χρέος, «πραξικοπήματα», καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διώξεις αντιφρονούντων, φυλακίσεις δημοσιογράφων.
Το 2016 o Κιμ Γιόνγκ Ουν διέταξε μία πυρηνική δοκιμή. Και μία ακόμη, ισχυρότερη από ποτέ.
Εκεί που λέγαμε «πάτα το Κιμ», σε λίγο θα λέμε «πάτα το Ντόναλντ».
Το 2016 ξεκίνησε η επιδημία του ιού Ζίκα.
Τα media μας βομβάρδισαν με ψεύτικες –ή τέλος πάντων με όχι 100% αληθινές– ειδήσεις.
Το 2016 πέθανε ο Πρινς, η Ζάχα Χαντίντ και ο Φιντέλ Κάστρο.
Πάει και ο Ουμπέρτο Έκο. Ανήμερα τα Χριστούγεννα, ο Τζορτζ Μάικλ.
Δύο ημέρες μετά, και η Κάρι Φίσερ. Την επομένη και η μητέρα της, Ντέμπι Ρέινολντς.
Και ο Λέοναρντ Κοέν. Και πολλοί ακόμη.
Και πολλοί, πολλοί ακόμη που δεν θα δουν τα ονόματά τους σε καμία λίστα: θύματα του τυφώνα Μάθιου, των σεισμών στην Κεντρική Ιταλία, στον Ισημερινό, την Ταϊβάν, την Ινδονησία, αλλά και θύματα του Pokémon Go και των selfies. Θύματα αεροπορικών δυστυχημάτων: οι επιβάτες του ρωσικού σκάφους που έπεσε στη Μαύρη θάλασσα, της πτήσης της Egypt Air που εξαφανίστηκε στη Μεσόγειο, της Flydubai που συνετρίβη κοντά στη Μόσχα, της LaMia που μετέφερε την αποστολή της Σαπεκοένσε όταν κατέπεσε κοντά στο Μεντεγίν, βυθίζοντας στο πένθος τους Βραζιλιάνους.
Μιας που είπαμε για Βραζιλιάνους, ας θυμηθούμε ότι το 2016 διοργανώθηκαν οι χειρότεροι Ολυμπιακοί Αγώνες όλων των εποχών, οι οποίοι παρεμπιπτόντως συνέπεσαν με το χειρότερο Euro των τελευταίων δεκαετιών, το οποίο κατέκτησε η χειρότερη (γκουχ, γκουχ) ομάδα που έφτασε ποτέ σε τελικό.
Αλλά ο Κριστιάνο δεν ήταν ο μόνος που έκλαψε.
Αυτά όμως λίγο πολύ τα γνωρίζεις αγαπητέ αναγνώστη. Τα είδες στις ειδήσεις, τα διάβασες στο internet, τα σχολίασες στο Facebook, τα συζήτησες με τους φίλους σου. «Να πάει και να μη γυρίσει το 2016», είπες. «Η χειρότερη χρονιά όλων των εποχών».
Μέχρι και trending topic στο Twitter έγινε.
Η κινηματογραφική βασίλισσα Έλεν Μίρεν αποκάλεσε το παρελθόν έτος «έναν τεράστιο σωρό από σκατά».
Συμφώνησαν ακόμη κι όσοι απέφυγαν τις ακραίες παρομοιώσεις.
Προτάθηκε ακόμη και το hard reset της χρονιάς.
Μάταια. Όλοι επιμένουν ότι το 2016 τελειώνει χειρότερα απ’ ό,τι ξεκίνησε.
Πολύ χειρότερα.
Χάλια.
Τόσο χάλια που ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο πήρε το πρώτο του Όσκαρ.
Πώς λοιπόν τολμάς να χαρακτηρίζεις το 2016 την καλύτερη χρονιά που βίωσε η ανθρωπότητα, θα με ρωτήσεις αγαπητέ αναγνώστη.
Ξεκινάμε από τα βασικά: Τα δεινά, οι δυσκολίες, οι τραγωδίες που βίωσε η ανθρωπότητα το τελευταίο δωδεκάμηνο, ήταν μεν σημαντικά, αλλά έχουν υπάρξει και χειρότερα. Πολύ, πολύ χειρότερα.
Να τα πάρουμε με τη σειρά;
Οι πόλεμοι δεν έλειψαν το 2016. Τουναντίον ξεκίνησαν ή συνεχίστηκαν περισσότερες εχθροπραξίες σε σύγκριση με άλλα έτη του 21ου αιώνα, αλλά και υποπολλαπλάσιες σε σχέση με πολλές χρονιές των τελευταίων δύο αιώνων.
Ακόμη και στη Συρία φέτος καταγράφηκαν οι λιγότεροι θάνατοι μετά το 2011, όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Το ίδιο και στο Ιράκ. Το ίδιο και στο Αφγανιστάν.
Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων είναι επίσης μικρότερος από πέρυσι, μειωμένος σε σχέση με πολλές δεκαετίες του 20ου αιώνα και σχεδόν αμελητέος σε σχέση με άλλες περιόδους.
[Απαραίτητο disclaimer: κάθε ζωή είναι σημαντική, κάθε θάνατος συνιστά ένα τραγικό γεγονός για τους οικείους του θύματος. Εδώ όμως δεν κάνουμε συναισθηματική αποτίμηση, αλλά στατιστική].
Ας πάμε στην τύχη 100 χρόνια πριν. Στο 1916. Στην πιο κρίσιμη καμπή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Την 1η Ιουλίου ξεκινά η μάχη του Σομμ με την επίθεση των συμμαχικών δυνάμεων (Βρετανών και Γάλλων) στις γραμμές των Γερμανών. Μόνο την πρώτη ημέρα χάνουν τη ζωή τους 30.000 άνθρωποι. Μέχρι να ολοκληρωθούν οι εχθροπραξίες στην ίδια περιοχή τον Νοέμβριο του 1916, ο αριθμός των θυμάτων ξεπέρασε το 1 εκατομμύριο.
1 εκατομμύριο θύματα. Πολλά, ε;
Όχι και τόσα πολλά, αν τα συγκρίνεις με τα συνολικά 17 εκατομμύρια των νεκρών και τα 20 εκατομμύρια των βαριά τραυματισμένων καθ’ όλη τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Στον επόμενο Παγκόσμιο Πόλεμο η σύγκριση καθίσταται ακόμη πιο άνιση. Τα 75 εκατομμύρια θύματα του Β’ Παγκοσμίου, επέτρεπαν στους ανθρώπους που τέτοιες ημέρες ζούσαν τον πρώτο ειρηνικό τους χρόνο να υποθέσουν βάσιμα ότι εκείνοι είχαν βιώσει τις χειρότερες χρονιές όλων των εποχών.
Το ίδιο πιθανότατα σκέφτονταν και οι κάτοικοι της Νότιας Αφρικής που τέτοιες ημέρες πριν 200 χρόνια έβλεπαν να εκτυλίσσεται μπροστά τους η πρώτη αιματηρή μάχη ενός πολυετούς πολέμου μεταξύ των Ζουλού και των Ντουέντε, ο οποίος έστειλε πριν την ώρα τους δύο εκατομμύρια συμπατριώτες τους (και όχι μόνο).
Αρχίζω να μου θυμίζω τους «δεν-μου-λες-τίποτα-άκου-τι-μου-’τυχε εμένα», ηλικιωμένους, αλλά αφού πήραμε φόρα, ας πάμε 400 χρόνια πριν. Στο ξεκίνημα του τριακονταετούς πολέμου, μεταξύ των Ευρωπαίοι Καθολικών και Προτεσταντών που είχε οκτώ εκατομμύρια απώλειες. Πες σε αυτούς για τη χειρότερη χρονιά όλων των εποχών. Ή πες το σε όσους έζησαν επί Τζέκινς Χαν, Δυναστείας Μαντσού, επί Ναπολέοντα ή Μάο Τσε Τουνγκ. Για να μην αναφερθούμε στην αλόγιστη καθημερινή βία που αποτελούσε αυτονόητη πραγματικότητα στις προ-πολιτικές κοινωνίες. Για να μην πάμε στις προ-ιστορικές κοινωνίες ή στις εποχές των τροφοσυλλεκτών και των κυνηγών –που αντιπροσωπεύουν το 90% της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη.
Οι άνθρωποι στη Δύση νιώθουν πιο ανασφαλείς από ποτέ. Ή τουλάχιστον αυτό δηλώνουν εκ μέρους τους οι παρουσιαστές των ειδήσεων, οι επιφυλλιδογράφοι των εφημερίδων, οι σχολιαστές του Facebook. Το φαινόμενο της τρομοκρατίας φαντάζει πιο οξυμένο από ποτέ. Οι φετινές επιθέσεις στο Βερολίνο, τη Νίκαια και τις Βρυξέλλες, οι διαρκείς προειδοποιήσεις για επικείμενα χτυπήματα, οι συλλήψεις επίδοξων τρομοκρατών ή υπόπτων προστίθενται σε όσα βιώνει η Ευρώπη την τελευταία τριετία και εν γένει η Δύση μετά την 11η Σεπτεμβρίου.
Οι αριθμοί όμως δεν επιβεβαιώνουν την αντίληψη. Στη δυτική Ευρώπη τα θύματα της τρομοκρατίας είναι μεν περισσότερα από πολλές περιόδους, αλλά σαφώς λιγότερα από συγκεκριμένες χρονιές του 20ου, αλλά και του 21ου αιώνα.
Επίσης, το γεγονός ότι η πλειοψηφία των πολύνεκρων τρομοκρατικών επιθέσεων καταγράφεται στις εντός ή εκτός εισαγωγικών εμπόλεμες ζώνες του πλανήτη (Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν), δεν επιτρέπει τον στατιστικό τουλάχιστον, διαχωρισμό των θυμάτων των πολέμων από αυτά της τρομοκρατίας.
Οι 1.746 επιθέσεις με τα κατ’ εκτίμηση 15.688 θύματα του 2016 φαντάζουν πολυάριθμες, αλλά επ ουδενί δεν πλησιάζουν τα αντίστοιχα στατιστικά περασμένων ετών.
Σαφώς, το αίσθημα της ανασφάλειας δεν αποτυπώνεται σε στατιστικούς δείκτες, αλλά οι 140 άνθρωποι που έχασαν τη ζωή τους από τρομοκρατικές επιθέσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη φέτος είναι περίπου ισάριθμοι με όσους σκοτώνονται σε τροχαία στην Ελλάδα κάθε δύο μήνες. Λιγότεροι από όσους πέθαναν από δηλητηρίαση στη χώρα μας ολόκληρο το 2014.
Όπως γράφει ο Ντάνιελ Κάνιμαν, συγγραφέας του Thinking, Fast and Slow, «ακόμη και σε χώρες που αποτελούν στόχο της τρομοκρατίας όπως το Ισραήλ, είναι πιθανότερο να σκοτωθεί κάποιος σε τροχαίο δυστύχημα, παρά σε τρομοκρατική επίθεση».
Παρεμπιπτόντως τα τροχαία στη χώρα μας ήταν φέτος πιο μειωμένα από ποτέ, σύμφωνα με τις προκαταρκτικές εκτιμήσεις, ενώ αντίστοιχη είναι η τάση διεθνώς παρά την αύξηση των οχημάτων που κινούνται στους δρόμους.
Το 2016 ήταν επίσης το ασφαλέστερο έτος στην ιστορία της αεροπλοΐας. Καταγράφηκαν 362 θάνατοι σε 17 δυστυχήματα. Λιγότεροι έχουν καταγραφεί μόνο το 2015 και το 2013, αλλά η αναλογία φέτος ήταν η χαμηλότερη από ποτέ: ένας θάνατος για κάθε 12.867.647 επιβάτες που πέταξαν, όταν π.χ. το 2015 η αναλογία ήταν 1:6.144.642 και το 2007 1: 2.803.299.
Όσον αφορά τις φυσικές καταστροφές, παρά τον αφύσικο (sic) υψηλό αριθμό και την έντασή τους φέτος, η αναλογία των θυμάτων και των πληγέντων στον συνολικό πληθυσμό ήταν μικρότερη λόγω καλύτερων υποδομών, μέτρων προστασίας, διεθνούς βοήθειας, πρόγνωσης κ.α. Η τάση αυτή διατηρείται διαρκώς πτωτική από τη δεκαετία του 1930 παρά την παράλληλη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού.
Στον ίδιο άξονα, οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, παρότι εντάθηκαν φέτος, απέχουν αρκετά από αυτό που θα αποκαλούσαμε «λύση». Είναι πάντως ενδεικτικό ότι το 2016 περισσότερες από τις μισές χώρες έκαναν θετικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, ενώ ήταν η χρονιά με τη μεγαλύτερη εξάπλωση για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Το 2016 διαβάσαμε χιλιάδες λέξεις για την επιδημία (ή πανδημία, σύμφωνα με πολλά ΜΜΕ) του ιού Ζίκα, με διαρκείς αναφορές στην πιθανότητα της παγκόσμιας εξάπλωσής του, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ζητούσαν να αναβληθούν οι Ολυμπιακοί αγώνες του Ρίο, λόγω της έξαρσης του ιού στη Βραζιλία. Όταν στα μέσα του περασμένο Νοεμβρίου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε και επίσημα το «τέλος της επιδημίας», οι εκτιμήσεις έκαναν λόγο για 250-300 θανάτους παγκοσμίως.
Λιγότεροι από όσοι πεθαίνουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα από γρίπη.
Αν λοιπόν έβαλες τη λέξη Ζίκα στην ίδια πρόταση με τις λέξεις χειρότερη/ χρονιά/ 2016, είναι μια καλή ευκαιρία να γυρίσουμε το ημερολόγιο 670 χρόνια πίσω. Τότε που μια πραγματικά φονική πανδημία πανώλης η οποία είχε σαρώσει την Ασία αφήνοντας πίσω της 20 εκ. ανθρώπινα θύματα, πέρασε σε ευρωπαϊκό έδαφος. Το 1347 η μεσαιωνική Ευρώπη έρχεται αντιμέτωπη με αυτό που εύγλωττα ονομάστηκε «μαύρος θάνατος». Πέντε χρόνια αργότερα είχαν πεθάνει οι μισοί κάτοικοι του Παρισίου και του Λονδίνου, ένας στους τρεις κατοίκους της Μέσης Ανατολής και της Αιγύπτου, ενώ σε μεμονωμένες πόλεις όπως το Αμβούργο ή η Βενετία τα ποσοστά ήταν ακόμη υψηλότερα. Εν ολίγοις, όταν τελείωσε η πανδημία, ο πληθυσμός της Ευρώπης είχε λιγοστέψει κατά περίπου 60 εκατομμύρια.
Οι συνέπειες ήταν ορατές για δεκάδες χρόνια, ενώ οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ανέκαμψαν πλήρως τον 19ο αιώνα. Και πριν καλά καλά ανακάμψουν, ήρθε ο Πρώτος Παγκόσμιος και στην ουρά του, η πανδημία της ισπανικής γρίπης που αποδεκάτισε περίπου το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Πριν λοιπόν βιαστείς να μιλήσεις για τη χειρότερη χρονιά στην ιστορία να θυμάσαι το 1347. Ή το 1918.
Ή αν έχεις γερή μνήμη, το 430 π.Χ. όταν ο λιμός των Αθηνών εξαπλώθηκε μέσα στα τείχη της πολιορκημένης από τους Σπαρτιάτες πόλης και εξόντωσε περίπου το ένα τρίτο των κατοίκων. Άγνωστο παραμένει αν το σύνδρομο του Θουκυδίδη ήταν τυφοειδής πυρετός ή μια μορφή του ιού που αργότερα μάθαμε ως Έμπολα, αλλά τους νεκρούς Αθηναίους μάλλον ελάχιστα τους ενδιέφερε.
Είπαμε Έμπολα και τι θυμηθήκαμε: Μέσα στο 2016, η μία μετά την άλλη οι χώρες της Δυτικής Αφρικής που είχαν πληγεί ανακηρύχθηκαν «καθαρές» και βγήκαν από την καραντίνα. Ο ΠΟΥ μάλιστα κήρυξε φέτος «λήξη συναγερμού». Πριν λήξει ο συναγερμός βέβαια, χάθηκαν 11.000 ζωές.
Μην τα ξαναλέμε: κάθε ζωή είναι σημαντική.
Εξίσου σημαντική είναι η ζωή των τουλάχιστον 18.000 ανθρώπων που θεραπεύτηκαν από τον Έμπολα. Η θεραπεία αυτή δεν θα ήταν δυνατή αν δεν ζούσαμε στο 2016. Σε παλαιότερες εξάρσεις της πανδημίας το ποσοστό των θανάτων ξεπερνούσε κατά πολύ το 28%. Στο Κονγκό το 2007 ήταν 71% και στο Ζαΐρ το 20013 το 89% (με σαφώς χαμηλότερο αριθμό κρουσμάτων, αλλά μην ξεχνάμε: κάθε ζωή είναι σημαντική). Λίγο πριν το τέλος της χρονιάς ανακοινώθηκε ότι το εμβόλιο κατά του Έμπολα προσφέρει 100% προστασία.
Το ίδιο θα συμβεί σύντομα και με άλλες επιδημίες, λόγω της εντατικής έρευνας και ανάπτυξης νέων εμβολίων, ενώ το 2016 θα μνημονεύεται για την ίδρυση του CEPI (Coalition for Epidemic Preparedness Innovations), μιας πανίσχυρης συμμαχίας με στόχο «τη χρηματοδότηση και το συντονισμό της ανάπτυξης νέων εμβολίων για την πρόληψη και τον περιορισμό των λοιμωδών επιδημιών».
Το 2016 ήταν μια καλύτερη χρονιά και για αρκετούς φορείς του HIV. Όχι μια «καλύτερη», γενικά. Η καλύτερη από τότε που εμφανίστηκε η νόσος. To 2010 από τους 28,9 εκ. φορείς μόλις οι 770.000 είχαν πρόσβαση σε θεραπεία. Φέτος, από τους 36 εκ. φορείς πρόσβαση σε θεραπεία έχει το 52%. Η σύγκριση με το 2,6% πριν από έξι χρόνια είναι συντριπτική.
Το 2016 μειώθηκε επίσης ο αριθμός των νέων μολύνσεων από HIV. Λίγο, αλλά μειώθηκε.
Το 2016 οι θεραπείες για τον καρκίνο έγιναν πιο αποτελεσματικές και εξατομικευμένες από ποτέ. «Σήμερα κάνουμε αυτό που όταν ξεκινούσα την καριέρα μου, φάνταζε αδιανόητο», σημειώνει η πρόεδρος των ογκολόγων των ΗΠΑ συνοψίζοντας τις φετινές επιτυχίες της επιστημονική κοινότητας στη μάχη ενάντια στον καρκίνο.
Αντίστοιχες επιτυχίες καταγράφηκαν και στις μάχες της επιστήμης με τη λευχαιμία, τη χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, τη σκλήρυνση κατά πλάκας. Για να μην το (και σας) κουράζουμε, σχεδόν κάθε ασθένεια με την οποία καταπιάστηκε η έρευνα, γνώρισε μια μικρή ή μεγαλύτερη ήττα. Πράγματι, πολλές ιατρικές και ερευνητικές μάχες χάθηκαν. Αλλά δόθηκαν. Δόθηκαν γιατί ζούμε στο 2016.
Τα μικρόβια πιθανόν έγιναν πιο ανθεκτικά από ποτέ, λόγω της υπερβολικής χρήσης αντιβιοτικών, αλλά η επιστημονική κοινότητα θα κάνει τα πάντα για να αντιμετωπίσει τη νέα απειλή.
Γιατί μπορεί. Γιατί ζούμε στο 2016.
Ένα έτος-ορόσημο για τους εμβολιασμούς, με τα περισσότερα παιδιά από ποτέ να εμβολιάζονται. Σωστά, δεν εμβολιάζονται όλα, αλλά επαναλαμβάνουμε: είναι περισσότερα από ποτέ.
H σύγκριση των παιδικών εμβολιασμών για την ιλαρά: 1980 – 1995 - 2016.
Ακόμη πιο ενδεικτική η εξελικτική πορεία των εμβολιασμών για διφθερίτιδα, τέτανο, κοκκύτη από το 1980 μέχρι σήμερα.
Και κάπως έτσι φτάνουμε σε ένα ακόμη ορόσημο για την ανθρωπότητα: για πρώτη φορά η παιδική θνησιμότητα έπεσε κάτω από 4,5%. Αριθμός που και πάλι φαντάζει μεγάλος, τραγικά μεγάλος, καθώς αφορά σε νεογέννητα, αλλά αν το συγκρίνουμε με το 43,5% του 1800 συνιστά θρίαμβο. Τα παιδιά κάτω των πέντε ετών που χάνουν τη ζωή τους σήμερα είναι 10 φορές λιγότερα. Τα μισά από όσα πέθαιναν το 1990. Αλλά παραμένουν πολλά. Είπαμε, 16.000 παιδιά την ημέρα. Η ανθρωπότητα όμως για πρώτη φορά δικαιούται να είναι τόσο αισιόδοξη ότι θα μειώσει το ποσοστό σε αμελητέα επίπεδα.
Το προσδόκιμο ζωής ανέβηκε επίσης στα υψηλότερα επίπεδα. Από μια εξαντλητική έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα προκύπτει ότι οι άνθρωποι ζουν κατά 40-50 χρόνια περισσότερα απ’ όσα ζούσαν οι πρόγονοί τους 200 χρόνια πριν.
Για πρώτη φορά φέτος, και στις 193 χώρες που υπάρχουν μετρήσεις, το προσδόκιμο ζωής κινήθηκε πάνω από τα 50 έτη. Σε 45 χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ξεπέρασε τα 80. Πενήντα χρόνια πριν δεν ξεπερνούσε τα 70. Εκατόν πενήντα χρόνια πριν ήταν μόλις 36.
Ή, αν μη τι άλλο εντυπωσιακή, σύγκριση του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων σε διάφορες περιοχές του πλανήτη σε σχέση με έξι άλλα είδη σε ορίζοντα δύο αιώνων.
Περίπου 200 χρόνια πριν, το 94% των κατοίκων του πλανήτη ζούσε σε καθεστώς ακραίας φτώχειας. Με τα σημερινά δεδομένα ζούσαν –ή προσπαθούσαν να ζήσουν–με λιγότερο από 1 δολάριο τη μέρα. Μόλις το 6% δηλαδή, ζούσε πάνω από αυτό το όριο. Σήμερα σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας βρίσκεται το 8%. Μην τα ξαναλέμε. Και το 8% είναι πολύ. Αλλά η μείωση είναι αν μη τι άλλο αξιοπρόσεκτη και ενδεικτική της προόδου. Στόχος είναι το 2030 το ποσοστό αυτό να κινείται κάτω από το 1% ή να έχει εξαλειφθεί εντελώς.
Εξάλλου, παραγόμενος πλούτος είναι επίσης περισσότερος παρά ποτέ. Πολύ περισσότερος. Το κατά κεφαλή ΑΕΠ σήμερα είναι μεγαλύτερο από το ΑΕΠ μιας πόλης πριν 300 χρόνια.
Αν υπάρχει μια στιγμή να με κατηγορήσεις, αγαπητέ αναγνώστη, για μεροληπτική ανάγνωση των δεδομένων είναι αυτή. Τα προηγούμενα γραφικά δεν αποτυπώνουν ούτε την κατάφωρη ανισότητα, ούτε την εξωφρενικά άδικη γεωγραφική και φυλετική κατανομή του παγκόσμιου πλούτου.
Αυτή που αποτυπώνεται στον διαμοιρασμό του πλούτου μεταξύ του 1% και του υπολοίπου 99%:
Ή ακόμη καλύτερα στην πυραμίδα κατανομής του παγκόσμιου πλούτου της Credit Suisse.
Η ανισότητα αυτή απειλεί τη σταθερότητα του ανεπτυγμένου κόσμου, τη συνοχή των κοινωνιών και αποτελεί θεμελιώδη αιτία της προαναφερθείσας ανόδου λαϊκιστών και ρατσιστών. Αν αφήσουμε δε τα zoom-out και επικεντρωθούμε στη δική μας κατάσταση, η εικόνα μόνο ευοίωνη δεν προδιαγράφεται.
Από την έρευνα της διαΝΕΟσις προκύπτει ότι το ποσοστό της ακραίας φτώχειας στην Ελλάδα το 2015 κυμάνθηκε στο 15%, όταν το 2011 ήταν 8,9% και το 2009 δεν ξεπερνούσε το 2,2%.
Πριν καταρρεύσει το οικοδόμημα των επιχειρημάτων μας, πατάμε και πάλι το πλήκτρο του zoom-out. Και βλέπουμε αυτό:
Σύμφωνα με το ετήσιο Wealth Report της Credit Suisse, η χώρα μας παρά την κρίση και τη συνακόλουθη φτώχεια, ανεργία, συρρίκνωση των εισοδημάτων, (συνεχίζει να) συγκαταλέγεται στις πιο πλούσιες του πλανήτη. Στις «σκούρες μπλε». Ούτε καν στις «σκέτες μπλε», ούτε κατά διάνοια στις «γαλάζιες», επ’ ουδενί στις «ανοιχτογάλαζες».
Ο πλούτος παράγεται και είναι πιο άφθονος από ποτέ. Πραγματικός ή εικονικός, είναι εδώ. Όπως λέει και ο Πίτερ Διαμαντής σε ομιλία του, «το μέλλον της ανθρωπότητας είναι η αφθονία».
Ακούγεται απλοϊκό; Είναι. Ταυτόχρονα όμως είναι και αληθές.
Την ίδια παραδοχή αναλύει μεταξύ άλλων και ο Τομά Πικετί στο περιβόητο βιβλίο του «Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», επικεντρώνοντας τους προβληματισμούς του στην ορθή και την κατά το δυνατό δίκαιη διασπορά του. Παρά την απαισιοδοξία του όσον αφορά την άμεση άμβλυνση των ανισοτήτων, ο Πικετί σημειώνει ότι η δύναμη της δημοκρατίας και των πολιτών είναι πιο ισχυρή από ποτέ και ικανή να ανατρέψει την πολιτική και πολιτισμική φύση των ανισοτήτων.
Όλα αυτά: το βιβλίο του Πικετί, η ομιλία του Διαμαντή, το report της Credit Suisse, η έρευνα της διαΝΕΟσις, τα παραπάνω στατιστικά και δεδομένα είναι διαθέσιμα σε πολλούς περισσότερους από ποτέ. 3,5 δισ. άνθρωποι έχουν πλέον πρόσβαση στο internet.
Το 40% των κατοίκων της γης. Σου φαίνεται λίγο;
20 χρόνια πριν, το μακρινό 1996 το ποσοστό ανερχόταν σε μόλις 1%. Και θα συνεχίσει να αυξάνεται διαρκώς. Μέσα στο 2016 η Google, η Facebook, η Tesla και η OneWeb ανακίνωνσαν τα πλάνα τους να εκτοξεύσουν δορυφόρους που θα προσφέρουν γρήγορο internet και στο πιο απομακρυσμένο σημείο του πλανήτη. Μέσα σε δέκα χρόνια η δυνητική πρόσβαση σε γρήγορο internet θα φλερτάρει με ποσοστά άνω του 90%.
Το 2016 οι κάτοχοι κινητών έφτασαν τα 4.6 δισ. Το ένα τρίτο εξ αυτών είναι smartphones με δυνατότητα σύνδεσης στο internet.
To 2016 ένας Μασσάι στα σύνορα της Τανζανίας με την Κένυα κρατάει στην παλάμη του μια πιο γρήγορη και πιο αποτελεσματική συσκευή από αυτή που είχε στο γραφείο του ο πρόεδρος της IBM το 1986, ενώ έχει τη δυνατότητα ταχύτερης πρόσβασης σε πληροφόρηση και δεδομένα από αυτή που διέθετε ο διευθυντής της CIA το 1996.
Ποτέ ξανά στο παρελθόν δεν υπήρχε τόσο ανοιχτή πρόσβαση στη γνώση.
Δεν είναι μόνο η εκπληκτική μείωση των ποσοστών του αναλφαβητισμού (από 90% το 1800 σε λιγότερο από 10% σήμερα).
Oύτε ότι ολοένα και περισσότεροι κάτοικοι του πλανήτη θα αποκτούν πρόσβαση σε ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης.
Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, άνθρωποι από ολόκληρο τον κόσμο μπορούν να ενημερωθούν, να μορφωθούν, να ψυχαγωγηθούν, να επικοινωνήσουν με όποιον και όποτε θέλουν, (σχεδόν) δωρεάν. Αυτό από μόνο του αρκεί για να μας πείσει ότι ο κόσμος είναι καλύτερος από ποτέ. Και θα βελτιώνεται διαρκώς. Ολοένα και περισσότεροι θα αποκτούν πρόσβαση στο internet, σε νέες ευκαιρίες και νομοτελειακά στην ανάπτυξη. Η 4η βιομηχανική επανάσταση έχει ήδη ξεκινήσει, οι 3D printers τυπώνουν ανθρώπινα όργανα, τα wearable gadgets παρακολουθούν τους δείκτες της υγείας μας, οι συσκευές εικονικής/ επαυξημένης/ μικτής πραγματικότητας πωλούνται στα καταστήματα λιανικής. Η εξέλιξη όμως δεν έχει μόνο θετικές προεκτάσεις. Η εξάπλωση της Τεχνητής Νοημοσύνης, θα κάνει μεν τη ζωή μας ευκολότερη, θα οδηγήσει δε πολλούς εργαζόμενους στην ανεργία. Η εξελικτική διαδικασία όμως ποτέ δεν υπήρξε εντελώς αναίμακτη. Πλέον έχουμε τη γνώση και τη βούληση να την κάνουμε λιγότερο αναίμακτη και περισσότερο επωφελή για τους πολλούς.
Η τεχνολογία και η επιστήμη όμως δεν είναι ικανές να αντιμετωπίσουν τα αρχέγονα ένστικτά μας: την απληστία, τον φθόνο, την ηλιθιότητα*.
Για παράδειγμα, το 2016 συνάνθρωποι μας έχασαν τη ζωή τους προσπαθώντας να πιάσουν κάποιο σπάνιο Pokémon. Υπήρχαν όμως άλλοι που ξεπέρασαν την κλειστοφοβία και την κατάθλιψη με τη βοήθεια του Pokémon Go.
Κάποιοι άλλοι σκοτώθηκαν ενώ προσπαθούσαν να βγάλουν selfies. Όχι λίγοι: 78 μόνο το πρώτο οκτάμηνο του έτους.
*Ειδικά την ηλιθιότητα.
Για την οποία ομολογώ ότι δεν βρήκα ούτε ένα στατιστικό που να αποδεικνύει ότι μειώνεται. Αντίθετα:
Δεν είναι όμως όλες οι selfies μάταιες. Ενώ ο Κιμ ετοιμαζόταν να πατήσει το κουμπί και οι Νοτιοκορεάτες τον απειλούσαν με αντίποινα, δύο γυμνάστριες, μία από το Βόρεια και μία από τη Νότια Κορέα πόζαραν μαζί σε μία selfie. Μια selfie που χαρακτηρίστηκε «ιστορική», αποδεικνύοντας σε μια παράλληλη διάσταση την αντίληψή μας για την ιστορία.
To 2016 περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ ψήφισαν σε κάλπη και εκφράστηκαν ελεύθερα. Αργά αλλά σταθερά, τα απολυταρχικά και καταπιεστικά καθεστώτα μειώνονται. Περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους του πλανήτη ζουν σε ανοιχτές δημοκρατίες, ενώ ακόμη περισσότεροι βαδίζουν προς αυτή την κατεύθυνση. Το 1800 το 38% των κατοίκων της γης ζούσαν σε αποικίες. Σήμερα δεν ζει ούτε ένας.
Το 2016 τα ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύτηκαν περισσότερο, πιο συστηματικά και αποτελεσματικά από ποτέ. Σίγουρα, άνθρωποι συνεχίζουν να καταπιέζονται και να βασανίζονται, αλλά ακόμη περισσότεροι βρήκαν προστασία, αντιμετώπισαν δίκαιες δίκες και κρατήθηκαν σε πιο «ανθρώπινες» συνθήκες.
Ακριβώς 200 χρόνια πριν, τον Δεκέμβριο του 2016 οι καταπιεσμένοι στην Ούβα Γουελάσα της Σρι Λάνκα εξεγέρθηκαν διαμαρτυρόμενοι για τη σκληρή αποικιακή διοίκηση των Βρετανών. Η εξέγερση πνίγηκε (κυριολεκτικά) στο αίμα, αφού οι Βρετανοί στρατιώτες κατέσφαξαν περί τους 10.000 άντρες και βίασαν σχεδόν όλες τις γυναίκες τις περιοχής. Δεν υπήρχαν ούτε φίλιες δυνάμεις, ούτε κυανόκρανοι, ούτε παρατηρητές. Δεν υπήρχαν καν διεθνείς συνθήκες. Σήμερα, ακόμη και στο Χαλέπι, ίσως το πιο εμβληματικό σύμβολο του διαχρονικού παραλογισμού του πολέμου, υπάρχει παρουσία διεθνών παρατηρητών.
Όλα μια χαρά λοιπόν; Όχι.
Σύμφωνα με το αρμόδιο παρατηρητήριο, 45,8 εκατομμύρια άνθρωποι συνεχίζουν να διαβιούν σε καθεστώς άμεσης ή έμμεσης δουλείας. 30% περισσότεροι από τις αντίστοιχες μετρήσεις του 2014. Ο αριθμός φαντάζει εξωφρενικός, αλλά αν κάνουμε το απαιτούμενο zoom-out θα συνειδητοποιήσουμε ότι δεν συγκρίνεται καν με τις αντίστοιχες καταγραφές του 19ου αιώνα, για παράδειγμα 180 χρόνια πριν το 13% του πληθυσμού στις ΗΠΑ ήταν σκλάβοι.
Όπως σημειώνει η Διεθνής Αμνηστία στο επίσημο site της, κατά τη διάρκεια του 2016 συνέβαλε στην απελευθέρωση περισσότερων από 650 ανθρώπων που είχαν φυλακιστεί άδικα και καταχρηστικά. Πίεσε επίσης ώστε να αλλάξουν οι νόμοι σε 40 χώρες, βοήθησε στην καταδίκη των εγκληματιών πολέμου, στο ξεσκέπασμα των σκανδάλων του παγκόσμιου ποδοσφαίρου.
Ακόμη και οι πρόσφυγες είδαν μια ακτίνα ελπίδας. Όχι όλοι, αλλά κάποιοι είδαν.
Ο αριθμός όσων κινήθηκαν στη Μεσόγειο υποτριπλασιάστηκε σε σχέση με το 2015, ενώ σχεδόν διπλάσιοι ήταν εκείνοι που πήραν νόμιμη άδεια παραμονής.
Το Ναουρού, η μικρότερη ανεξάρτητη δημοκρατία στον κόσμο έγινε η 103η χώρα στον κόσμο που απαγόρευσε τη θανατική ποινή, ενώ 149 συνολικά χώρες στην πράξη δεν εκτελούν κρατούμενους. Όλες οι εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι οι εκτελέσεις φέτος θα είναι οι λιγότερες στην ιστορία.
Στην Πολωνία χιλιάδες γυναίκες βγήκαν στους δρόμους για να διεκδικήσουν το δικαίωμα στην έκτρωση και την αυτοδιάθεση. Και κέρδισαν.
Στη Νορβηγία, τη Δανία, την Αργεντινή, την Ιρλανδία και τη Μάλτα αναγνωρίστηκαν για πρώτη φορά ή ενισχύθηκαν περαιτέρω τα νομικά δικαιώματα των διεμφυλικών. Για πρώτη φορά ένα διεμφυλικό παιδί είδε τη φωτογραφία του σε mainstream περιοδικό.
Καλά όλα τα άλλα θα σκεφτείς, φίλτατε αναγνώστη. Οι δείκτες, οι μετρήσεις, τα γραφήματα. Πώς μπορείς να αποκαλείς «καλή» μια χρονιά με τόσες απώλειες;
Μπάουι, Κοέν, Ουμπέρτο Έκο, μην τα ξαναλέμε.
Σε αυτό θα συμφωνήσω. Το 2016 ήταν μια χρονιά γκραν γκινιόλ για τους διάσημους του πλανήτη. Πατώντας όμως το πλήκτρο του zoom-out, να υπενθυμίσω τη μοναδική κοινά αποδεκτή και οικουμενική αλήθεια: δεν υπάρχει κάτι πιο σίγουρο από τον θάνατο. Και τα 100 δισ. των ανθρώπων που υπολογίζεται ότι έζησαν στον πλανήτη πριν από μας ακολούθησαν τον ίδιο ακριβώς δρόμο. Το ίδιο θα συμβεί και με όλους τους υπόλοιπους. «Tragedies happen», που λέει και ο Dr. House.
Θα μου επιτρέψεις μια προσωπική παρένθεση αγαπητέ αναγνώστη, μόνο και μόνο για να μη μείνεις με την εντύπωση ότι είμαι ένα μποτ που απλώς παραθέτει αριθμούς: Την ημέρα που πέθανε ο Μπάουι για πρώτη φορά έκλαψα για τον χαμό ανθρώπου που δεν είχα γνωρίσει προσωπικά. Ψέματα, δεύτερη. Είχα κλάψει και το 1994 όταν πέθανε ο Κερτ Κομπέιν. Το ίδιο είχαν κάνει και εκατομμύρια άλλοι όταν πέθανε ο Τζον Λένον, ο Μάιλς Ντέιβις, ο Έλβις, ο Μπετόβεν, ο Μότσαρτ.
Μια στιγμή όμως. Αλήθεια, δήλωσε κανείς ότι το 1791 ήταν η χειρότερη χρονιά όλων των εποχών, επειδή αποβίωσε ο Βόλφγκανγκ; Ή ακόμη κι αν το δήλωσε, πόσοι το έμαθαν έξω από το σαλόνι ή την αυλή του;
Όταν όμως οι άνθρωποι τουιτάρουν σήμερα «η χειρότερη χρονιά ever», το εννοούν. Όχι τόσο γιατί αδιαφορούν για τη γενική εικόνα ή αγνοούν την ιστορία, αλλά γιατί μοιάζουν παγιδευμένοι όπως οι μύγες στο μέλι σε μια μιντιακή, πλήρως διαμεσολαβημένη κατάσταση. Όπως σημειώνει η Τζία Τολεντίνο, «η ικανότητά μας να αλλάζουμε τα πράγματα δεν αυξάνεται με τον ίδιο ρυθμό με την ικανότητά μας να τα πληροφορούμαστε. Όχι, το 2016 δεν είναι η χειρότερη χρονιά όλων των εποχών, αλλά είναι η χρονιά άρχισα να αισθάνομαι ότι το internet προκαλεί μια αίσθηση αδυναμίας, που προκύπτει όταν η σφαίρα του τι μπορεί να επηρεάσει ένα άτομο παραμένει στατική, ενώ η σφαίρα του τι μπορεί να το επηρεάσει το άτομο, επεκτείνεται χωρίς περιορισμό».
Θα μου επιτρέψεις μια τελευταία παρένθεση, αγαπητέ αναγνώστη: Πριν μερικά χρόνια, επιχειρούσαμε να πείσουμε τον διευθυντή ενός μεγάλου ειδησεογραφικού μέσου για την αναγκαιότητα των «καλών» ειδήσεων. Άτεγκτος εκείνος, επέμενε ότι το κοινό δεν ενδιαφέρεται για θετικές ειδήσεις. «Αν δεν έχει αίμα και πόνο, δεν πουλάει», έλεγε.
Δίκιο έχει.
Η εικόνα ενός νεκρού Ρώσου πρέσβη σε μια γκαλερί...
...θα τραβήξει πολλή περισσότερη προσοχή και πολλαπλάσια κλικ από την εικόνα ενός 6χρονου από το Αφγανιστάν που παίζει μπάλα φορώντας μια αυτοσχέδια φανέλα του Μέσι.
Περισσότερα κι από την εικόνα του 6χρονου όταν έμπαινε στο γήπεδο χέρι χέρι με το ίνδαλμά του.
Όσο επιμέναμε στην αναγκαιότητα των θετικών ειδήσεων, τόσο πιο καχύποπτα μας κοιτούσε ο διευθυντής. «Δεν γίνεται με τόση πρόοδο και εξέλιξη γύρω μας, τόσο εντυπωσιακή βελτίωση της ζωής των πολλών, εμείς να συνεχίσουμε να βομβαρδίζουμε το κοινό με αρνητικές και δυσοίωνες ειδήσεις», του λέγαμε.
Ο διευθυντής μάς κοίταξε καχύποπτα. «Ρε, μπας και είσαστε τίποτα χίπηδες;» ρώτησε και έκανε νόημα ότι η συζήτηση τελείωσε.
Η συζήτηση βέβαια δεν τελείωσε και πλέον είναι πιο απαραίτητη από ποτέ. Η ερώτηση όμως συνεχίζει να γυρίζει στο μυαλό μου, όπως ξαναδιαβάζω αυτό το κείμενο: Ρε μπας και είμαστε τίποτα χίπηδες; Μπας και είμαστε τίποτα αφελείς που αγνοούμε την ανθρώπινη τραγωδία και ποστάρουμε βιντεάκια του TED; Τίποτα όργανα της παγκόσμιας τάξης που αποκοιμίζουμε τον κόσμο με αποπροσανατολιστικά γραφήματα και στατιστικά, αντί να ενώσουμε τις φωνές μας με τους ΞΥΠΝΗΣΤΕ-ΡΕ!!!. Οι στατιστικές άλλωστε, είναι ο καλύτερος τρόπος να πεις ψέματα. Κι αυτό ισχύει.
Εσύ θα κρίνεις φίλτατε αναγνώστη. Θα συμφωνήσεις ή θα διαφωνήσεις. Θα σχολιάσεις και θα αντιπαραθέσεις επιχειρήματα. Γιατί μπορείς. Γιατί ζεις στο 2016.
Αν όμως συνεχίζεις να πιστεύεις ότι το 2016 ήταν η χειρότερη χρονιά όλων των εποχών, δες τι απαντάει ο ιστορικός Ντέιβιντ Μπέικερ στο ερώτημα “είναι το 2016 το χειρότερο έτος της ιστορίας;”. «Υπάρχουν πολλές κακές χρονιές στην ιστορία, αλλά η χειρότερη πιθανότατα ήταν εκείνη κατά την οποία η ανθρωπότητα έφτασε πιο κοντά στην εξαφάνιση. Περίπου στο 72.000 π.Χ. μια ηφαιστειακή σούπερ-έκρηξη στη νήσο Σουμάτρα της σημερινής Ινδονησίας είχε την ισχύ 1,5 εκατομμυρίου ατομικών βομβών όπως αυτή που έπεσε στη Χιροσίμα. Βράχια και μάγμα διέσχισαν διηπειρωτικές αποστάσεις. Ένα στρώμα ηφαιστειακής τέφρας σκέπασε ολόκληρη την Ασία. Ο ουρανός σκοτείνιασε και η παγκόσμια θερμοκρασία έπεσε. Τότε ξεκίνησε η “μεγάλη νύχτα” και διήρκεσε για πολλά χρόνια. H εξέταση DNA δείχνει ότι ο ανθρώπινος πληθυσμός μειώθηκε μεταξύ 3.000 και 10.000 άτομα (σε αναλογία, σήμερα θα επιβίωναν τα 7 εκ. από τα 7 δισ. των κατοίκων).
Πριν λοιπόν ξαναπείς ότι το 2016 ήταν η χειρότερη χρονιά όλων των εποχών, σκέψου πώς θα το έπαιρναν οι προϊστορικοί πρόγονοί σου.
Ή το αγόρι με τη φανέλα του Μέσι.
Ή o Λεονάρντο Ντι Κάπριο.
Μερικά από τα άρθρα μας για τα οποία είμαστε περήφανοι!
Γραφτείτε συνδρομητές και διαβάστε καθημερινά ένα νέο long read που αξίζει τον χρόνο σας. Μετράμε ήδη πάνω από 3.000 ιστορίες. Θα σας γίνει συνήθεια.
Σχόλια